دکتر ح. م. صدیق
مولانا، سلطان الشعرا، شیخ الادبا، افضل الفضلا، ملا و حکیم لقبلری ایله تانینان محمد فضولی بیاتلی، کلاسیک آذربایجان شعری نین ان گؤرکملی سیماسی ساییلماقدادیر. او، متشرع اولدوغو حالدا، آلنی آچیق، کؤکسۆ گئنیش و لطیف ذوق صاحبی بیر عارف کیمی حرکت ائتمیشدیر.
غزللرینده نه قشری‌لیک و نه صوفی‌لیگه راست گلمک اولماز. مثبت و یارادیجی بیر عرفان دیلی ایله درین فلسفی غزللر مؤلفی دیر. یوخاریداکی غزل یازدیغیم شرحده ایشلنن سؤزجۆکلرین تحلیلیندن سونرا، بو معنالاری چیخارتماغا چالیشمیشام.
غزل
دوستوم! عالم سنینچۆن گر اولور دشمن بنا،
غم دگیل! زیرا یئترسن دوست آنجاق سن بنا.
عشقه سالدیم بن بنی، پند آلماییب بیر دوستدان،
هیچ دشمن ائیله‌مز آنی كی ائتدیم بن بنا!
جان و تن اولدوقجا بندن درد و داغ اسگیك دگیل،
چیخسا جان، خاك اولسا تن، نه جان گره‌ك، نه تن بنا.
وصل قدرین بیلمه‌دیم، فرقت بلاسین چكمه‌دن،
ظُلمت هجر ائتدی چوخ مبهم ایشی روشن بنا.
دود و اخگردیر بنا سرو ایله گۆل، ای باغبان!
نئیلیرم بن گُلشنی، گُلشن سنا، گۆلخن بنا!
غمزه تیغین چكدی اول ماه، اولما غافل ای کؤنۆل!
كیم مقرردیر بوگۆن اؤلمك سنا، شیون بنا.
ای فضولی! چیخسا جان، چیخمان طریق عشقدن،
رهگذار اهل عشق اۆزره قیلین مدفن بنا.
قیسسالتمالار
اِ. : اسم
اد. : ادات
اک. : پسوند
امر. : اسم مرکب
امصـ . : اسم مصدر
تر. : ترکی
صـ . : صفت
ضـ . : ضمیر
عر. : عربی
فـ . : فعل
فا. : فارسی
قـ . : قید
مصـ . : مصدر
هـ . : هجری
بیت 1.
دوستوم! عالم سنینچۆن گر اولور دشمن بنا،
غم دگیل! زیرا یئترسن دوست آنجاق سن بنا.
سؤزجوک بیلیم
◄ دوست: dûst [ اِ. فا.] بورادا مجازی اولاراق تانری معناسیندا گلیر. فارس شعرینده ده بو معنادا ایشلنمیشدیر. مثال:
دوست نزدیک تر از من به من است
وینْت مشکل که من از وی دورم. (سعدی)
فضولی! خالی اولماز صورت دل دوست فكریندن،
بو معنیدن كی بیت‌الله دئرلر، قلب مؤمندیر. (غزلیات فضولی، ص. 428)
كریم و راحیم و رحمانسان، ای دوست!
مكرّم پُر كرملردن علادیر. (دیوان نسیمی، ص 263 )
◄ - وم [ اک. تر. ] um دؤرد شکیللی im/ ım / üm / um کلمه‌نی صاحبلیک و مالک‌لیک (= یئیهلیک) دورومونا سالار. بیرینجی شخص مالیک‌لیک نشانهسیدیر.
◄ عالم [عر. اِ ] āləm بورادا بوتون یارادیجیلیق و خلقت آنلامیندا گلیر. همده روزگار، دۆنیا و فانی اولان عالم و هرکس، دونیایا عائد اولان هر شئی، باشقا سؤزله دئسک، تانریدان غیری اولان هر بیر زاد، یعنی «کثرت». باشقا بیتلرده ده «عالم» کلمه‌سی بو معنالاردا ایشلنمیشدیر. مثال:
زهی! فیض وجود از پرتو ذات تو عالم را،
كمال قدر تو برداشته از خاك آدم را. (غزلیات فضولی، ص. 47)
نیست عالم را ثباتی پیش اهل اعتبار،
هست بر آب روان نقش حبابی این كه هست. (غزلیات فضولی، ص. 92)
سلوك عشق اطواریم، مذاق عشق حالیمدیر،
تجرّد عالمی سِیرینده، عالم پایمالیمدیر. (غزلیات فضولی، ص. 426)
سن جوهر، عرَض عالم، سن اصل، طُفيل آدم،
هم علّت غايی‌سن، هم علّته سن مبداء. (دیوان سیدعظیم شیروانی، ص. 154 )
عالمی حقین تمثالی و حقی ایسه اونون روحو آدلاندیرمیشلار. هر حالدا عالم اصطلاحدا «کل ما سِوی الله» دیر، یعنی آللاهین بۆتۆن مخلوقاتی، عالمدیر و حقین وجودونون تظاهروندن باشقا بیر زاد دگیلدیر. اونا «ظلّ ثانی» و آللاها «ظلّ اول» دئیرلر. ظلّ ثانی اونا گؤره دئییلیرکی حقین تمثالی ساییلیر.
مولوی عالمی هئچ ساییر و اونو انسان تصوّروندن ناشی اولان بیر زاد بیلیر و ازلی – ابدی وارلیغین تظاهری حساب ائدیر و دئییر:« بو عالمده هر نه وار اونون ذاتیندان گلمیشدیر.» (فیه ما فیه، ص 62) مثنوی ده دئییر:
عالم اندر چشم تو هول و عظیم
ز ابر و رعد و چرخ داری هول و بیم
نقل اعراض است این بحث و مثال
نقل اعراض است این شیر و شگال (مثنوی، دفتر 2، ص 300)
◄ سنین‌چین [تر.] səninçin سنه خاطر، سنین اۆزۆندن.
1. سن sən [ضـ . تر.] ایکینجی شخص ضمیری‌نین تکی.
2. - ین in دؤرد شکیللی ün / un / in / ın ایکینجی شخص یئیهلیک نشانه‌سی.
3. چین çin / چۆن çun ، ایچۆن içün / اۆچۆن üçün اداتی‌نین یونگوللشمیش فورماسیدیر.
◄ گر gər [اد. تر.] شرط اداتی‌دیر. بورادا: ولو، حتی، اگر معناسیندادیر.
◄ اولور olur [فـ . ] اولماق مصدری‌نین اۆچۆنجو شخص ایندیکی زمان صیغه‌سی‌نین تکی.
◄ دۆشمن düşmən [اِ. تر.] بیریله مخالفلیک ائدن شخص. تۆرکجه‌میزده دۆش / düş ضد و مخالف آنلامیندادیر.
◄ بن bən [ضـ . تر. ] بیرینجی شخص ضمیری‌نین تکی. معاصر آذربایجان تۆرکجه‌سینده «من» اولاراق ایشله‌نیلیر. فارسجایادا «من» اولاراق گیرمیشدیر.
◄ ا a [اک. تر.] اسمین یؤنه‌لیک حالی‌نین اکی‌دیر.
◄ غم ğəm [ا. تر.] یاس و امیدسیزلیکدن ناشی اولان، روحی اینجیکلیک، ملوللوق.
◄ غم دگیل ğəm dəyil [اصـ . ] اعتنایا شایان دگیل، اهمیتی یوخدور، اؤنمسیزدیر.
◄ زیرا zîrā [اد. فا.] اونا گؤره‌کی، چونکی.
◄ یئترسن yetərsən [فـ . تر.] کفایت ائدرسن، بس ائدرسن. یئتمک yetmək مصدریندن دۆزلمیش گئنیش زمان فعلی اۆچۆنجۆ شخص صیغه‌سی‌نین تکی. اسکی فورماسی: یئترن‌سن. زنگان شیوه‌سینده اسکی فورماسی ساخلانیلمیشیز:
yet (فعل کؤکۆ) + ər (زمان اکی) + ən ( شخص اکی)
یئتمک مصدری: چاتماق، گلمک، واصل اولماق و کفایت ائتمک آنلاملارینا گلمیشدیر:
حین دعوی نبوّت، مدّعی الزامینا،
جاهل ایكن ائل، سنین علمین یئتر برهان سنا. (غزلیات فضولی، ص. 357)
هم بیتیرن هم بیتن، هم یئتیرن هم یئتن،
جۆمله منم، جۆمله من، دهریله هم كاینات. (دیوان نسیمی، ص. 181)
شرح معنی گر مطوّل‌دیر، یئتر تنبیه اۆچۆن،
آنلار اولورسان بو رمز و نكته‌ی غرّامیزی. (دیوان نسیمی، ص. 198 )
◄ آنجاق [اد. تر.] فقط، محض، یالنیز.
قیلدی بندن رفع تكلیف نمازی، مستلیك،
قالدی آنجاق نشئه‌ی جامِ مِی گۆلگۆن بنا. (غزلیات فضولی، ص. 362)
نه غم پناهيم اگر يوخدو دهرده سيّد!
بو بي‌پناهليق آنجاق يئتر پناه سنا. (دیوان سیدعظیم، ص. 173)
جانانی منیم سئودیگیمی، جان بیلیر آنجاق،
کؤنلۆم دیله‌گین دۆنیادا جانان بیلیر آنجاق. (دیوان نسیمی، ص. 311)
آنلام بیلیم
◄ معنا: ای سئوگیلیم! من سنین وصالین یولوندا بۆتۆن دۆنیانین دوشمنلیگینه اعتنا ائتمیرم. سنین دوستلوغون منیم اۆچۆن کفایت ائدر.
◄ یوروم و تفسیر: «دوست» بورادا حقیقی معشوق و تانری قصد ائدیلرسه، «عالم» دن مقصد «کثرت» نظرده توتولور. کثرت دۆنیا وارلیقلاری‌نین داغینیق و چوخ اولماسی آنلامیندادیر. شاعر اؤزۆنۆ کثرت‌چیلیک (pluralisme) دن بری ساییر و وحدته ساری یؤنه‌لیر. یعنی بۆتۆن کائنات و یارادیجیلیق و بۆتۆن عالمی، تانری (= حق) جمالی‌نین جلوه‌سی حساب ائدیر.
مشو ز وحدت و کثرت دوبین که یک نور است
که آفتاب شود روز و شب ستاره شود. (صائب، ص 1918)
صوفیلرین اینانجینا گؤره بۆتۆن وارلیقلار، ایستر واجب الوجود و ایسترسه ممکن الوجودون، «وجود» آدلی بیر و واحد باشلانغیجی و منشایی واردیر و ظاهری اختلافلار «وجود»ون مرتبه‌لریندندیر. و فلسفه‌چیلرین ادعالارینا گؤره بۆتۆن دۆنیا بیر تک ماده‌دن تاپیلمیشدیر. ولاکن فضولی، نه صوفیلر کیمی «وارلیق بیرلیگی» (= وحدت وجود) - نه اینانان و نه ده فیلسوفلار کیمی هر نه‌یین بیر تک ماده‌دن تاپیلماسینی قبول ائدندیر. او، «عارف»دیر. او، معبود، معشوق و تانری‌نی ابدی ساییر، بۆتۆن عالمی ایسه اونون جلوه‌سی حساب ائدیر و هر شئیی کثرت آدلاندیراراق دئییر:«کثرت منی سنه یاخینلاشدیرماماق اۆچۆن منله دۆشمن اولسادا، یئنه منیم اۆچۆن، یالنیز سن وارسان و سن منه کفایت ائده‌رسن.» (ایپک‌تن، فضولی‌نین حیاتی اکیشلیگی و اثرلری، ص 79)
ادبی بزه‌کلر
تضاد: دوست – دشمن / اولور – یئتر
تجرید: آنجاق.
فارسجا منظوم چئویری
بهر تو ای دوست گر عالم شود دشمن مرا
نیست غم، مثل تویی بس دوستی احسن مرا[2]
بیت 2.
عشقه سالدیم بن بنی، پند آلماییب بیر دوستدان،
هیچ دشمن ائیله‌مز آنی كی ائتدیم بن بنا!
سؤزجۆک بیلیم
عشق eşq [عر. اِ. ] فضولی‌‌ده‌کی «عشق» رودکی، عنصری و منوچهری کیمی شاعرلرده اولان عشقه بنزه‌مز. اونلاردا اولان عشق، بشری بیر عشقدیر، بئله عشقین ان اوجا مرتبه‌لی توصیفی نظامی گنجوی‌یه عائددیر. لاکن فضولی‌ده عشق، عرفانی و معنوی معنادادیر. مولوی رومی فارسجادا، فضولی بیاتلی ایسه تۆرکجه‌میزده بئله بیر عشقین ان یۆکسک مرتبه‌ده توصیف ائدنلری‌دیرلر. او، حتی «لیلی و مجنون»دا اولان بشری عشقی، عرفانی عشقه چئویریر. «لیلی و مجنون»دا دئییر:
ذاتیندا چو وار ایدی محبّت،
محبوبو گؤرۆنجه توتدو الفت،
عشق ایدی کی، اولدو حُسنه مایل،
حُسنۆ نه بیلیردی طفل غافل.
معلوم ایدی اهلِ حاله اول حال،
کیم، نسخه‌ی عشقدیر بو تمثال.
البتّه بو طفلی زار ائده‌ر عشق،
آشفته‌ی روزگار ائده‌ر عشق؛ (لیلی و مجنون فضولی، ص. 102 )
بئله بیر عشقی، «قابل درمان» اولمایان بیر خسته‌لیک حساب ائدن فضولی، اونو جسمه بیر جوهر بیلیر:
عشق دردی، ای معالج! قابل درمان دگیل!
جوهریندن ائیله‌مک جسمی جدا آسان دگیل! (غزلیات فضولی، ص. 581 )
«عشقه سالماق» عشقه گرفتار ائتمک معناسیندادیر.
اغياری عشقه سالماغا اول شوخ دلفريب،
غير ايله گؤرجه‌گين منه چوخ ائيلر احترام. (دیوان سیدعظیم شیروانی، ص. 366 )
◄ پند آلماییب pənd almayıb [فـ . مر. فا. تر.] پند آلماق مرکب مصدری‌نین وجهی وصفی.
«پند آلماق» بیر شخصدن حرکت، داورانیش و یا یاشاییش مساله‌لری اۆچۆن توصیه آلماق دئمکدیر. بورادا فضولی هئچ بیر شخصدن بو مساله‌ده توصیه قبول ائتمک ایسته‌میر و دئییر کیمسه‌نین یول گؤسترمه‌سینه قولاق آسمادیم.
◄ آلماییب almayıb [فـ . تر.] آلماق مصدری‌نین وجهی وصفی‌دیر. وجهی وصفین بو فورماسی اسکی آنادولو و آذربایجان تۆرکجه‌سینه مخصوصدور.
◄ بیر bir [صـ . تر.] عددی صفت کیمی «دوست» کلمه‌سینی وصف ائدیر.
◄ - دان bir [اکـ . تر.] ایکی شکیللی دان / دن dan/dən اکی اسمین و ضمیرین چیخیشلیق (مفعول عنه) حالتینی بیان ائدیر.
◄ هیچ hîç [صـ . ] مبهم صفتدیر، اسمه آرتیریلمیش و منفی فعل ایله، اوندان اؤزه‌للیگینی سلب ائتمیشدیر. بورادا بو سؤزجۆک فارسجا شیوه‌سی ایله تلفظ اولاجاقدیر. یعنی / ı / اوزون فورما آلاجاقدیر.
ائیله‌مز eyləməz [فـ . تر.] ائیله‌مک مصدریندن گئنیش زمان اۆچۆنجۆ شخص اولومسوز فورماسیدیر.
◄ آن ān [ضـ . تر.] اوزاغا اشاره ضمیری اولاراق ایشلنمیشدیر. بو ضمیر فارسجادان آلینمیشسادا، کؤکۆ تۆرکجه‌دیر. بورادا / آ / اوزون تلفظ اولاجاقدیر.
◄ - ی – ı [اکـ .] چکیم اکی اولان دؤرد شکیللی ü / u / i / ı اکی اسمی و ضمیری تصریف ائتمه و اونا مفعولی حالت وئرمه اۆچۆن ایشله‌نر.
آنلام بیلیم
◄ معنا: بیر دوستدان نصیحت آلماییب، من اؤزۆمۆ عشق عالمینه آتدیم. هئچ بیر دوشمنین منه ائتمه‌دیگینی، من اؤزۆم اؤزۆمه ائله‌دیم.
◄ یوروم: اما دۆشمن مساله‌سینه گلدیکده ظاهرده بئله آنلاشیلیر کی فضولی دئییر هئچ بیر دۆشمنین ائتمه‌دیگی پیسلیگی، من اؤزۆمه روا قیلدیم. اما بیلیریک کی دۆشمن انسانا یاخشیلیق ائتمز. ولاکن فضولی اؤزۆنو عشقه سالماق ایله، اؤزۆنه یاخشیلیق ائتمیشدیر. هئچ واخت دۆشمن بئله بیر یاخشی ایشه ال آتماز.
نصیحت، عقل ایشیدیر. و اگر فضولی عشقه دۆشمک مساله‌سینده بیر دوستدان نصیحت آلماق ایسته‌سه ایدی، دوست، اونا عاقلانه اؤیۆدلر وئره‌جک ایدی. حال بوکی عشقه دۆشمک عقل و منطق ایشی دگیلدیر، کؤنۆل ایشیدیر. و بونا گؤره‌ده فضولی بیر دوستدان نصیحت آلماییب و کؤنۆل نداسینا سس وئرمیشدیر.
فارسجا منظوم چئویری
پند نشنیدم ز یاری و خود افکندم به عشق،
خصم هم ننماید آن ظلمی که کردم، من مرا.
بیت 3.
جان و تن اولدوقجا بندن درد و داغ اسگیك دگیل،
چیخسا جان، خاك اولسا تن، نه جان گره‌ك، نه تن بنا.
سؤزجۆک بیلیم
◄ جان can [ اِ. فا.] جان یا روح بورادا تصوف اصطلاحیندا امر عالمیندن نازل اولان «مجرد لطیفه» دیر. قرآنداکی « وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَمَا أُوتِيتُم مِّن الْعِلْمِ إِلاَّ قَلِيلاً» آیه‌یه دایازاراق، روحا «نفس ناطقه» آدی‌دا وئرمیشلر.
◄ اولدوقجا olduqca [قـ . تر.] بو سؤزجۆک دیلیمیزده، صفت اولاراق «چوخ، لاپ چوخ، وحددن آرتیق» معنالاریندا ایشله‌نیلیر. لاکن بورادا قید کیمی «اولدوغو زمانادک» معناسینا گلمیشدیر.
◄ درد dərd [اِ. فا. ] عرفانی اصطلاحدا ازلی معشوقدان اوزاق دۆشن سالک اۆچۆن اۆز وئرن غم و قرارسیزلیق دئمکدیر.
◄ داغ dāğ [ا. تر.] یارا، یاس و اومیدسیزلیکدن ناشی اولان غم و غصه.
نسخه بدل: غم.
قان اولدو لاله‌نین جیگری درد و داغ ایله،
ساراردی سار و اولدو چمنلر چۆ كهربا. (دیوان نسیمی، ص. 155)
اگر ياريم عيادتچين گلئيدي بير اياغ ايله،
داخی جان جسم ائويندن چیخماز ايدی درد و داغ ايله. (دیوان سیدعظیم، ص. 500)
◄ اسگیک əsgik [صـ . تر.] بۆتۆن اولمایان، ناقص، ناتمام و چاتیشمایان.
اسگیک دگیل əsgik dəgil دائمی اولاراق واردیر، همیشه موجوددور.
گهی هجران، گهی وصلین وورار اود قلب سوزانه
کی هئچ اسگیک دگیل بو گوشه‌ی ویرانه‌دن آتش. (دیوان سید عظیم، ص 319).
◄ چیخسا çıxsa [فـ . تر.] چیخماق مصدری‌نین شرطی وجهی‌دیر. «چیخار+ ایسه» ترکیبی‌نین یۆنگۆللشمیش فورماسیدیر. چیخماق: بیر یئردن کنار اولماق، ایچه‌ریدن ائشیگه و دیشارییا وارماق و خارج اولماق آنلامیندادیر. چیخار، همین مصدرین گئنیش زمان اۆچۆنجۆ شخص فورماسیدیر.
◄ ایسه isə [ اد.] بعضاً اما و فقط معنالاریندا گلن بو باغلاییجی اگر و هرگاه معناسیندا ادات یئرینده ایشله‌نیلمیشدیر.
◄ خاک xāk [ اِ. فا. ] تورپاق، مزار، حقیر، ده‌یرسیز و پوچ.
◄ اولسا olsa [فـ . تر.] اولماق مصدری‌نین شرطی وجهی، «اولار + ایسه» ترکیبی‌نین یۆنگۆللشمیش فورماسیدیر.
آنلام بیلیم
◄ معنا: مادام کی بو جان و بو بدن وار، درد و داغ مندن اسگیک اولمور. اگر جانیم چیخسارسا و بدنیم ده تورپاق اولارسا، یئیدیر. چۆنکی منه نه جان و نه بدن لازمدیر.
◄ یوروم و تفسیر: درد و داغ هر ایکیسی مادی وارلیغا عائد اولان بیر شئیلردیر. تا مادی وارلیق وار، بو عائدلیک‌ده اولاجاقدیر. مادی وارلیق اورتادان قالخارسا، یالنیز معنوی وارلیق قالاجاقدیرکی اودا کؤنۆلدور، عشقین ائوی و تجلی ائتدیگی یئردیر. فضولی مادی وارلیغی اؤزۆنه گره‌کلی سایمیر و کؤنۆل دۆنیاسی ایله فنا فی الله و ایلاهی یوخلوغا چاتماق ایسته‌ییر.
ادبی بزه‌کلر
مراعات نظیر: درد – داغ / جان – تن – خاک
تضاد: اسگیک – گره‌ک
مشوش لف و نشر: تن – تن / مندن – منا / درد – تن/ داغ – جان.
فارسجا چئویری
درد و داغ از من نگردد دور، تا جان و تنی است
جان درآید، تن بپوسد، چیست جان و تن مرا؟
بیت 4.
وصل قدرین بیلمه‌دن، فرقت بلاسین چكمه‌دن،
ظُلمت هجر ائتدی چوخ مبهم ایشی روشن بنا.
◄ وصل vəsl [ اِمصـ . عر.] قاووشما، یئتیشمه. یالنیز مجازی عشق آردینجا اولان وصله یئتیشر. فضولی‌نین عشقی حقیقی اولدوغو اۆچۆن او هئچ زمان وصل آرزوسو ائتمیر.
يئتيردي موژده گولدن بولبوله باد صبا، سيّد!
پيام وصل خوشدور يئتسه هر گه ياردان يارا. (دیوان سید عظیم، ص. 165)
فغان كی سيّده وصلين ميسر اولدو او دم،
كی جان زارينی وئرميشدی انتظار سنا. (دیوان سید عظیم، ص. 170)
وصل و فراقا واسیطه چۆن كی قدَردیر، ای كؤنۆل!
جهد ایله كیمسه قادرین منع ائده‌مز قضاسینی. (دیوان نسیمی، ص. 202 )
تصوف اصطلاحیندا وصل یا وصل، حقیقی وحدت مقامی آدلانیر کی ظاهر و باطن آراسیندا وسیله‌دیر. بو وصل ایسه جسملرین وصلی کیم یوخ بلکه بشریت آراسیندا اولان کلّ حجابی رفع ائتمه دئمکدیر بئله‌کی بۆتۆن پرده‌لر گؤتۆرۆلر و بنده حق جمالین غیب وفانی اولار.
◄ قدر qədr [اِ. عر.] اعتبار، ده‌یر، مرتبه و مقام.
وصل قدرین (= وصل+ قدر+ی+ن+[ی] ) تعینی سؤز بیرلشمه‌سی‌دیر.
◄ بیلمه‌دن bilmədən [فـ . تر.] بیلمه bilmə مصدری‌نین، اسمی مصدری کیمی ایشلنمیشدیر. – دن اکی ایسه بو اسم مصدره حالت وئرن بیر چکیم اکی کیمی گلمیشدیر. معناسی:«بیلمه‌دیگیم حالدا.»
◄ هجران hicran [اِ مصـ . عر. ] باشقاسینا یؤنلمک ایله معشوقدان اوزاق دوشمک دئمکدیر.
◄ بلا bəlā [اِ. عر. ] سیناق، امتحان و مصیبت.
تصوف اصطلاحیندا بلا، حقین سالکی خالص ائتمه اۆچۆن وئردیگی اونو چکدیگی امتحاندیر. عارف اۆچۆن حقدن عطا اولونان سیناقدیر. بلانی هر کسه وئرمزلر، اودور فضولی‌ده هر زمان بلا آرزو ائدیر:
یارب بلای عشق ایله قیل آشنا منی
بیردم بلای عشقدن ائتمه جدا منی. (غزلیات فضولی، ص. 354)
◄ ظلمت zülmət [اِ. عر. ] نفْسین بولاشیقلیغی و قارانلیغی.
ظلمتدن مقصد، حجاب، جهل، کفر، مادی وارلیق و بدن قالبی‌دیر کی فانی اولمالیدیر. شاعرین «ظلمتِ هجر» دن منظورو، هجران و آیریلیغین قارانلیغی و اضطرابی‌دیر.
◄ ائتدی etdi [فـ . تر. ] ائتمک مصدری‌نین اۆچۆنجۆ شخص ساده کئچمیش فورماسی.
◄ چوخ çox [صـ . تر. ] سای صفتی‌دیر. سایجا آز اولمایان، مقداری آرتیق اولان. بورادا «تاریک» صفتینی چوخالتما و گوجلندیرمه اۆچۆن اونون باشیندا گلمیشدیر.
◄ تاریک tārîk [صـ . فا.] ایشیق اولمایان، قارانلیق، «چوخ» صفتی اۆچۆن موصوفدور.
◄ ایشiş [ اِ. تر.] وضعیت، حال. «تاریک» صفتی اۆچۆن موصوفدور.
◄ روشن rovşən [ قـ . فا.] واضح، آیدین، صاف و زلال. بورادا قید و مسند حالیندادیر.
آنلام بیلیم
◄ معنا: قاووشمانین و وصالین قدر و قیمتینی بیلمه‌دن و آیریلیق بلاسینی چکمه‌دن، آیریلیغین قارانلیغی، منه چوخ قارانلیق ایشی آیدینلاتدی.
◄ یوروم و تفسیر: هر وصال، بیر آیریلیغا باغلانیر، یعنی هر وصالین سونو، هجراندیر. اگر قاووشمانین و وصالین لذتی معلوم اولماسا، آیریلیق و هجرانین‌دا عذابی و بلاسی آیدین اولماز. باشقا سؤزله، وصال گؤرمه‌ین، هجرانی‌دا حس ائتمز. فضولی بورادا تاکید ائدیرکی هم وصالا ال تاپمامیشدیر و همده وصالدان سونرا گلن هجران و آیریلیغی دادمامیشدیر، بلکه ابدی اولاراق آیریلیغا دوچار اولموشدور. و بو آیریلیغین قارانلیغیندا، اونون عشقی سبب اولموشدورکی چوخ قارانلیق ایشلر آیدینلیغا چیخسین. چۆنکی هجران ظلمتی، عاشقی روحی کمالا چاتدیرار و بو یولدا اونون اۆچۆن چوخ قارانلیقلار آیدینلاشار.
ادبی بزه‌کلر
تضاد: وصل – هجران / ظلمت – روشن
فارسجا چئویری
بی بلای هجر، قدر وصل را نشناختم
شام هجران کرد امور مبهمم روشن مرا
بیت 5.
دود و اخگردیر بنا سرو ایله گۆل، ای باغبان!
نئیلیرم بن گۆلشنی، گۆلشن سنا، گۆلخن بنا!
سؤزجۆک بیلیم
◄ دود düd [ اِ. تر. ] تۆرکجه توتسو tütsü (= توستو) کلمه‌سیندن آلینماسی ظن ائدیلیر. بورادا قارانلیق و قارالیق معناسیندادیر. بورادا سرو، توستویه تشبیه اولوبدور.
◄ اخگرəxgər [ اِ. فا.] اود، آتش. بورادا گۆل، اخگره تشبیه اولوبدور.
◄ سرو sərv [ اِ. فا.] همیشه یاشیل اولان مخروطی آغاج. توستودن استعاره‌دیر.
◄ ایله ilə [ اد. تر.] بو ادات بورادا «بیرگه‌لیک» معناسینی داشیماقدادیر.
◄ گول gül [ اِ. تر.] چیچک. آتشدن استعاره‌دیر.
◄ باغبان bağban [اِ. تر.] باغا باخان، باغا قوللوق ائدن آدام، باغچی. «باغ» سؤزۆنۆن اسکی تۆرکجه کؤکۆ واردیر.
◄ نئیله‌رم neylərəm [فـ . تر.] ائیله‌مک مصدری‌نین گئنیش زمان اولومسوز وجهی بیرینجی شخص تک فورماسیدیر: نه ائدرم.
◄ گۆلشن gülşən [اِ. تر.] گۆللۆک، چیچک‌لیک یئر.
◄ گۆلخن gülxən [ اِ. تر.] حمامین آتشخانه‌سی، آشغال تؤکۆلن یئر، کۆللوک یئر.
من كه بی لاله رخی ساكن گلخن شده‌ام،
ز آتش عشق چنین سوخته خرمن شده‌ام.
بی‌گل روی تو و گلشن كویت عمری است،
فارغ از میل گل و رغبت گلشن شده‌ام. (غزلیات فضولی، ص. 234)
گشت گۆلشن دئديلر رفع غم هجر قیلیر،
يارسيز سئير قيليب گؤردۆم اونو گۆلخن ايميش. (دیوان سید عظیم، ص. 324)
آنلام بیلیم
◄ معنا: ای باغبان سنین سروین و گۆلۆن منیم اۆچۆن توستو و اود کیمی‌دیر. من گۆلشنی نئیلیه‌جگم؟ گۆلشن سنین اولسون، منه گۆلخن بسدیر.
◄ یوروم: فضولی اۆچۆن معشوق‌‌سوز و سئوگیلی‌سیز سرو و گۆل، توستو و آتش کیمی نظره گلیر. بئله بیر حالدا، سئوگیلیسیندن اوزاق، او ترجیح ائدیرکی توستو و آتش ایچینده قالسین و اونسوز گۆلشنی قبول ائتمیر.
باشقا یوروم بوکی فضولی سروی و گۆلۆ گؤرنده سئوگیلیسی‌نین بویو و اۆزۆ یادینا دۆشۆر و عشقین عذاب و اضطرابی سبب اولورکی اونلارا باخاندا، اونلاری توستو و اود کیمی حس ائتسین.
ادبی بزه‌کلر
تشبیه: 1- سرو توستویه / سئوگیلی‌نین بویو سروه. 2- گۆل اودا و آتشه / سئوگیلی‌نین اۆزۆ گۆله.
جناس: گۆلشن – گۆلخن.
مراعات نظیر: دود – اخگر – گۆلخن / سرو – گۆل – گۆلشن.
فارسجا چئویری
باغبانا، سرو و گل دود است و اخگر پیش من،
چون کنم گلشن مگر؟ گلشن تو را، گلخن مرا.
بیت 6.
غمزه تیغین چكدی اول ماه، اولما غافل ای کؤنۆل!
كیم مقرردیر بوگۆن اؤلمك سنا، شیون بنا.
سؤزجۆک بیلیم
◄ غمزه gəmzə [ اِ. عر.] ناز، شیوه، سۆزگۆن و شیوه‌لی باخیش.
◄ تیغ tiğ [ اِ. ] شمشیر، خنجر، قیلینج.
◄ چکدی çəkdi [فـ . تر. ] چکمک مصدری‌نین کئچمیش زمان اۆچۆنجۆ شخص تکی.
◄ اول ol [ضـ . تر. ] « او » اشاره ضمیری‌نین کلاسیک تۆرکجه‌میزده ایشله‌دیلن فورماسی.
عشق اهلینه اول ماه، فضولی! نظر ائتمیش،
سن هم اؤزۆنۆ گؤستر، اگر بیر هُنرین وار! (غزلیات فضولی، ص. 409)
◄ مه məh [ اِ. فا.] گؤزه‌لین صورتینه اشاره اولاراق، اسم اۆچۆن جانشین اولان بیر صفتدیر.
گر دئسم آیدی یئر اۆستۆنده گلیب رفتارا
عقل باور ائله‌مز، ماه سمادان دۆشمز. (دیوان سیدعظیم، ص. 306 )
◄ اولما olma [فـ . عر. ] اولماق مصدری‌نین اۆچۆنجۆ شخص نهی مشکلیدیر.
◄ غافل ğāfil [صـ . عر. ] نه ائده‌جگینی و باشینا نه گله‌جگینی ایره‌لیجه‌دن دۆشۆنمه‌ییب، ایشینی بوش توتان، خبرسیز، دقت‌سیز و غفلتده اولان. غاقل اولماق: غفلت ائتمک، فرصتی الدن چیخارتماق.
وئرمیشم سن تکی بی‌‌مهره کؤنۆل، غافل اولوب
اولموشام ایندی یامان یئرده پشیمان، افسوس! (دیوان سیدعظیم، ص. 316)
◄ کؤنۆل könül [ اِ. تر. ] معنوی معنادا، اۆره‌ک و قلب، انساندا عاطفه‌لر و احساسلار مرکزی، انسانین معرفت اسراری و ایلاهی حقیقت‌لری درک ائتمه عضوی.
◄ کیم kim [ اد. تر.] باغلاییجی اداتدیر. «که» فورماسیندا فارسجا دیل بؤلۆملرینه‌ده گیرمیش و تاویل نشانه‌سی اداتی اولاراق ایشله‌نیلمیشدیر. یاخین ایللرده بو نشانه نشانه‌سی اولاراق تۆرکجه‌میزه‌ده گیرمکده و دیل قایدالاریمیزی پوزماقدادیر. مثال اۆچۆن فارسجا «فضولی که از عشق سخن می‌گوید» جمله‌سینی «فضولی که عشقدن دانیشیر» شکلینده ایشله‌دنلر واردیر. حالبوکی فارسجا بو نشانه «صفته تاویل» نشانهسیدیر، بیزیم دیلیمیزده ایسه فاعلی صفت نشانه‌یه احتیاجی اولمادان اؤزۆ گلیر و «عشقدن دانیشان فضولی» کیمی عباره باغلانیر.
◄ مقرّر müqərrər [صـ . عر.] قرار قویولموش، تعیین اولونموش، آشکار و معلوم.
◄ بوگۆن bugün [ اِ مر. تر.] بورادا مادی وارلیقدان چیخماق و فنا فی الله (= ابدی حیات) مقامینا چاتماق معناسیندادیر.
◄ اؤلمک ölmək [ فـ . تر. ]
◄ شیون şîvən [ امصـ . فا.؟] سس – کۆی سالاراق اؤلۆنۆن آرخاسیندان آغلاییب، فریاد ائتمک و ائیله‌مک.
آنلام بیلیم
◄ معنا: ای کؤنۆل غافل اولماکی او آی اۆزلۆ دلبر، یان یاخیش قیلینجینی چکدی. بو زمانه‌ده سنین اؤلۆمۆن منیم ده شیون ائتمه‌گیم مقرر اولوبدور.
◄ یوروم: غمزه، کیپریک و قاش، فضولی دیلینده اؤلدۆرۆجۆ صفتلر ایله وصفله‌نیرلر و کثرت علامتی‌دیرلر. کؤنۆل ایسه وحدت نشانهسیدیر. غمزه، اؤز قلینجی ایله کؤنۆلۆ اؤلدۆرسه، عاشقین بدنی و مادی وارلیغی قالاجاقدیر عاشق و یاس توتاجاقدیر. بو ایسه مقرردیر و حتماً باش وئره‌جکدیر. کؤنۆله «غافل اولما!» دئمه‌سی ایسه، هاوا و یالاندیر. چۆنکی کؤنۆل ابدی قالاجاق و مادی وارلیغین محو اولماسی ایله عاشق فنا فی الله درجه‌سینه چاتاجاقدیر.
فارسجا چئویری
تیغ غمزه برکشید آن مه، دلا غافل مباش
چون مقرر شد کنون مردن تو را، شیون مرا
بیت 7.
ای فضولی! چیخسا جان، چیخمان طریق عشقدن،
رهگذار اهل عشق اۆزره قیلین مدفن بنا.
سؤزجۆک بیلیم
◄ چیخمان çıxman [فـ . تر.] چیخماق مصدری‌نین اسکی تۆرکجه‌میزده گئنیش زمان بیرینجی شخص تک فورماسی.
◄ رهگذار rəhgüzār [ اِ. فا. ] عبور و کئچید یولو، یول.
◄ ایچره içrə [اد. تر. ] ایچینده، داخلینده.
من بۆلبۆل باغ فرقتم زار
اما قفس ایچره‌یم گرفتار. (فضولی، لیلی و مجنون، ص 219 )
◄ قیلین qılın [فـ . تر. ] ائتمک و یئرینه یئتیرمک معناسیندا اولان «قیلماق» مصدری‌نین امر فورماسی.
آنلام بیلیم
معنا: ای فضولی! جان‌دا بدنیمدن چیخارسا، من عشق یولوندان چیخمارام. منیم مدفنیمی عشق اهلی‌نین کئچدیکلری یول اۆزره دۆزلدین.
فضولی تجرید حالیندا اؤزۆنه خطاب ائدرک دئمک ایسته‌ییرکی کؤنۆلۆ عشقین تجلی‌گاهی‌دیر و جان ایله بدنی محو اولارسادا، عشقین کؤنلۆنده تجلی ائتمه‌سینه گؤره، ابدی اولاراق عشق اهلی‌نین طریق و یولوندا قالاجاقدیر، اونا گؤره‌ده روحو بدنیندن چیخدیقدان سونرادا، بدنی‌نین بئله بیر یول اۆستۆنده دفن اولماسینی ایسته‌ییر. چونکی اونون مزاری عاشقلرین گلیب گئتدیکلری یول اۆزره اولسا، اصلینده عشق یولوندان چیخمامیش اولماسینا دلالت ائده‌جکدیر. همده مادی وارلیغی اولان بدنی عاشقلرین آیاقلاری آلتیندا قالاجاقدیر.
ادبی بزه‌کلر
1- سس بزه‌گی بیرینجی مصراعدا.
2- تجرید «ای فضولی» عباره‌سینده.
فارسجا چئویری
ای فضولی! در نیایم از ره عشقم به مرگ
در گذار عاشقان سازید، هان! مدفن مرا.
قایناقلار:
سید عظیم شیروانی، دیوان اشعار ترکی، تصحیح و مقدمه: دکتر ح. م. صدیق، تبریز، ندای شمس، 1386.
سید عمادالدین نسیمی، دیوان اشعار ترکی، تصحیح و مقدمه: دکتر ح. م. صدیق، تبریز، اختر، 1387.
جلال الدین مولوی، مثنوی، چاپ نیکلسون.
محمد فضولی، غزلیات، تصحیح: دکتر ح. م. صدیق، تهیه و تنظیم: شاهرخ نخعی – کریم اسدی، تهران، تکدرخت، 1392.