مولف: ملا عبدالله زنوزی - تورکجه‌یه چئویرن: دکتر حسین محمدزاده صدیق.
سگگیزینجی باشلیق
وارلیغین وار اولماسی نئجه لیگی
اولاسی وارلیق، ئوز ده‌یرلندیرن و علّتیندن واجیب اولمازسا، وار اولابیلمز. بو معنا، قاباقکی وارلیغا تعبیر اولونور و دئییلیر:
«الشیئی مالم یجب لم یوجد:»
آچیقلانماسی بودور: وارلیق یانیندا اولان ائشیک ده‌یرلندیرندن مقصد، اودورکی وارلیغی اولوش ایله تخصیص و معیّن ائتسین . یعنی گرک‌کی، اونون ترجیحی وجوب حدّینه چاتا، بئله‌کی باشقا طرف اولاسی اولسون. یوخساکی وارلیق شرطی ایله، باشقا طرفین‌ده ده‌یرلنمه مفروضو جایز اولار. اوندا، ایلک طرف اولوشا متعیّن اولانماز و بلکه هر ایکی یان، مفروض ده‌یرلندیرن ئوزه‌گینه گؤره، جواز و اولاسیلیق حدّینده اولاجاقلار. باشقا ده‌یرلندیرن گره‌که جکدیر و فرض خیلافی لازم گلر، و بودا، ماحال دیر. بئله اولاندا، سؤزو ایکینجی ده‌یرلندیرنه نقل ائدیرم و بو ایسه زنجیرلمه‌یه سبب اولور و یا ائله‌بیر ده‌یرلندیرن ایله قورتاریرکی بیر یانی اولاسیزی و باشقا یانی واجیب اولسون. بیرینجی‌سی ماحال و ایکینجی‌سی عین مدعی دیر.
باشقا برهان بودورکی اگر دیش ده‌یرلندیرن سببی ایله وارلیق ده‌یرلنیرسه، سؤز یوخ کی یوخلوق دا ده‌یرلنمیش اولاجاقدیر. چونکی وارلیق و یوخلوق بیر یئرده توپلانمازلار. اودورکی گرک اولاسیز اولسون، یوخسا ده‌یرله‌نه‌نه، ده‌یرلنمیش ده‌یرلنمه‌سی لازم گلر و اونو ایبطال ائتمه، متساوی اولان ایکی‌نین بیری ایبطالیندان داها آیدیندیر.
دوققوزونجو باشلیق
علت و معلول بیانیندادیر
علت اودورکی اونا باشقا بیر زاد محتاج اولسون و معلول اودورکی باشقا بیر زادا محتاج اولسون.
بو معنادا، علّت دؤرد دور: بئله کی بیر زادین علّتی ئوزه‌گین دایانیشیندا یا اونون ایچینده‌دیر و یا ائشینگینده‌دیر. بیرینجی‌سی، ایکی بؤلمه‌دیر. یعنی او ایچده اولان، ائله بیر زاددیرکی اونون وارلیغی ایله او زادگوجوملودور. و یا ائله بیر زاددیرکی اونون وارلیغی ایله ائدیملیدیر.
باشقا سؤزله، یا زادین جزؤنده بیر گوج واردیر و آلینمیش چیخاریق، و یا ایشلک‌لیک و تحصل اعتبارلی دیر. بیرینجی سینه «مادّیه علت» و ایکینجی سینه «صوریّه علّت» دئییلیر و بو ایکی علّته‌ده ئوزه‌ک علّتی دئییلیر. چونکی ئوزه‌گین تقوّم و التیامی ئوزنفسی حدّینده او ایکی علّت ایله‌دیر. اگر چه خاریجیه اجزاء‌دان اولدوقلاری ایچون، معلول وارلیغیندادا مدخلیتلری واردیر.
اونلار ایچون علّیتدن ایکی جوره‌سی ثابتدیر:
بیرینجی سی ئوزه‌گین قاباقجیللیق وایچه‌ریک‌لیگی و باشقاسی اونون وارلیغینا نسبت، و مادی جزئی، ماده نین صوری جزئونه نسبت، و صوری جزئی ایسه مادی جزئه گؤره «صورت» آدلاندیریرلار. ماده ئوز وارلیغیندا صورته محتاجدیر و صورت ایسه ئوزگؤرونوشمه‌سی ایچون ماده‌یه محتاجدیر.
بعضی واخت ایسه، ماده، اعمّ معنا سیندا ایشله‌نیر و او ایسه، صورتلر و هئیئتلر قابیلی دیر. بوراداندیرکی موضوعو عرضه کؤره، ماده آدلاندیریرلار.
تعلیم و تحقیق
بیلگیل علّت، یا «تامّه» دیر و یا «ناقصه» دیر. بیرینجی اودورکی معلول اوندان سونرا، باشقا بیرزادا محتاج اولماسین ایستر مرکب اولا، ایتر بسیط.
ایکینجی او زامان متحقق اولارکی معلول، ماده و صورتدن مرکب اولسون. و فاعیل ایله غایت، حسب ذاتینا گؤره متحد اولسونلار. ئورنگ: ایلک صادره نسبت یوکسک باشلانغیج، نئجه‌کی بوندان سونرا آچیقلایا جاغیق.
ناقیصه علّت‌‌ده اودورکی، معلول اوندان باشقا بیرزادا محتاج اولسون. یالنیز ماده و یالنیز صورت کیمی.
و اما خارج، اودا یکی بؤلمه‌دیر. چونکی یا بیر زاددیرکی اوندان معلول صادر اولور، و اونون سببی ایله گئرچکله‌شیر. و یا بیر زاددیرکی فعل ئوز فاعیلیندن اوندان ساری صادر اولور.
بیرینجی سی فاعیل و «فاعیلی علّت» آدلانیر و ایکینجی سی ایسه غایت و «غائی علّت» آدلانیر و بو ایکی علته ایسه وارلیق علّتی دئییلیر. چونکه معلول ئوز وارلیغیندا اونلارا محتاجدیر. معلول ایچون ئورنک: تخت، فاعیل ایچون: نجّار، غائی علّت ایچون: سلطانین جلوس ائتمه‌سی، مادّیه علّت ایچون: تاختا پارچالاری، و صوری علّت ایچون: تختین فورماسینی سایماق اولار.
اونونجو باشلیق
بودورکی معلول تامّه علّتدن تخلّف ائده بیلمز. بو معنایاکی تامه علّت گئرچکلشمه‌سی یانیندا، معلولون گئرچکلشمه‌سی واجیب و یوخلوغو اولاسیزدیر. ایستر فاعیل موجب اولسون و ایستر مختار. چونکی مختار فاعیل اراده‌سی‌ده تامّه علّتین اجزاسیندادیر.
بونون برهانی اودورکی اگر تامه علّت گئرچکلشه و معلول گئرچکلشمه‌یه، فرض خیلافی لازم گلر و یا دهیرلندیرنسیز اولاراق متساوین اونلارین بیری نین باشقاسینا ده‌یرلنمه‌سی و یا ده‌یرله‌نه‌نین ده‌یرلندیرنه ده‌یرلنمه‌سی ثابت اولار و هر أوچوده ماحال‌دیر. پس ملزوم دا ماحال اولاجاقدیر.
ملازمه بیانی اودورکی بو تخلّف، بعضی واخت اوناگؤره‌دیرکی معلول ایچون،« باشقا ایشه ده احتیاج ثابت اولو. و بو زامان، فرض خیلافی لازم گلیر. چونکه مفروض بودورکی علّت، تامه علّت دیر و معلول ایچون ده گؤزلنمه دورومو یوخدور و اگر باشقا بیرزادا محتاج اولمازسا، ایکینجی زاماندا متحقق اولور و یا یوخ. بیرینجی حالدا، ده‌یرلندیر نسیزده‌یرلندیرمه گره‌کیر، چونکی تامه علّت نسبتی هر ایکی زاماندا مساوی دیر. یوخسا لازم گلرکی ایکینجی زامان، تامه علّتین اجزاسیندان اولسون و تامه علّت فرض ائتدیگیمیز ایسه، تامه علّت اولماسین.
و ایکینجی حالدا، ده‌یرله‌نه‌نین ده‌یرلنمه‌سی ده‌یرلندیرنه ثابت اولور. چونکی مفروض بودورکی اقتضا و ده‌یرلنمه، تامه علّت طرفیندن ثابت دیر. پس معلولون وارلیغی ده‌یرله‌نن، و یوخلوغو ده‌یرلندیرن‌دیر. و بئله لیکله، ده‌یرله‌نه‌نین ده‌یرلنمه‌سی ده‌یرلندیرنه ثابت اولور. و بلکه دوزگون دوشونمه‌دن سونرا، آیدین اولورکی بیرینجی حالدادا، ده‌یرله‌نه‌نین ده‌یرلنمه‌سی ده‌یرلندیرنه گره‌کیر. چونکی تامه علّتدن ده‌یرلنمه و اقتضادا بیرینجی زاماندا ثابت دیر. یوخسا لازم گلرکی ایکینجی زامان ایچون، تامه علّتد‌ه‌مدخلیت اولسون. بو معنا فرض خیلافی دیر. پس، بیرینجی زاماندا لامحاله، وارلیق ده‌یره‌له‌ین و یوخلوق ده‌یرلنن اولور و ده‌یرله‌نه‌نین ده‌یرلنمه‌سی ده‌یرلندیرنه اولماز اولار.
اشعریه طائفه سیندن عجبدیرکی اونلار ده‌یرلنه‌نین ده‌یرلنمه‌سین ده‌یرلندیرنه محال بیلدیکلری بوتون حالدا، بو ایلاهی لطیف قانوندا، بوتون حکیملر و متکلم‌لر، بلکه بوتون بیلیم آدملاری ایله مخالیفت ائدیب دئمیشلرکی معلولون تامه علّتدن تخلّفی جایزدیر.
داها عجب بوراسی کی دهیرلندیرنسیز ده‌یرلنمه‌نی تجویز ائتمیشلر و بوندان غفلت ائتمیشلرکی دهیرلندیرنسیز ده‌یرلندیرمه گره‌کمکده‌دیر.
اون بیرینجی باشلیق
دؤنگونون بطلانی بیانیندادیر.
دؤنگو (دَور)، بیر زادین باشقازادا محتاج اولماسی واسطه‌لی و یا واسطه‌سیز و یا واسطه‌لر ایله و اونون دا یئنه همان زادا محتاج اولماسی دیر.
بیرینجی ئورنک: «آ» محتاج اولسون «با» یا، «با» ایسه محتاج اولسون «آ» یا. بئله حالدا دؤنگو یا، مصرحه‌دیر و اوندا زادین نفسه تقدّمی ایکی مرتبه ایله‌دیر. چونکی«آ»، «با» دان قاباقدیر و «با» ایسه قاباقلانمیشدیر. و چون فرض ائتدیک کی «با» دا «آ» نین علّتی دیر، پس «با» ئوزوندن قاباق اولان «آ» دان قاباقدیر. وایکی مرتبه ایله ئوز نفسینه قاباقلانار.
ایکینجی ئورنک: «آ»، «با» یا محتاج اولسون و «با» دا«جا» یا محتاج اولسون و «جا» دا «آ» یا محتاج اولسون.
ایکینجی ئورنک بیر مرتبه ایله گیزلی دؤنگودور و زاد ئوز نفسینه أوچ مرتبه ایله قاباقلانار. و أوچونجو ئورنکده، دؤنگو، ایکی مرتبه ایله گیزلی دیر و زاد ئوز نفسینه دؤرد مرتبه ایله قاباقلانار. باشقا مرتبه‌لرده بئله قیاس اولونور.
دؤنگو تصویریندن، اونون بطلانی آیدین اولدو. چونکی زادین نفسه قاباقلانماسی و زادین نفسدن سونلانماسی گره‌کیر. و هر ایکیسی ده فطری الاستحاله و بدیهی البطلان دیرلار.
اون ایکینجی باشلیق
زنجیرلمه بطلانی بیانیندادیر. اودا قورتارماز ایشلرین دالبادال گلمه‌سی‌دیر. بئله بیر زاد، باشقا بیر زادین معلولو اولسون، ایکینجی ده، أوچونجونون، أوچونجوایسه دؤردونجونون وهابئله هر بیری باشقا بیریسی‌نین قورتارمازاکیمی. یعنی سلسله‌نین باشینا قاییتماسین و اونون ایچون ده بیر علّت اولماسین عقلیه دلیللر بونون ایچون چوخدور و من، اون یئددی سینی «لمعات الهیه» ده گتیرمیشم و بورادا بیرینی نقل ائدیرم کی اودا «تطبیق برهانیه» دیر بیانی بئله دیرکی بوتون شک‌لر و وهم‌لر بیرلیگی اندفاعینا متضمن اولسون و بونا ایسه ایکی باشلیق گره‌کیر:
بیرینجی باشلیق: بودورکی قورتاران و قورتارماز آراسیندا فرق یوخدورکی، هر ایکیسی تفاوت و مساواتا موصوفدورلار بئله کی هر ایکی قورتاران یا برابردیرلر و یا بیریسی زائد‌دیر و باشقاسی ناقیصدیر.
بیرینجی ئورنک: علتلر و معلوللاردان ایکی قورتارماز سلسله و یا ایکی قورتارماز خط کی باشلانغیجلاری بیر اولسون ایکینجی ئورنک ایکی یؤندن قورتارماز اولان سلسله، کسیلرسه، ایکی قور تارماز سلسله یارانار و هر بیری بیر یؤندن قورتارماز اولار.
آیدیندیرکی بیرینجی حالدا، هر ایکیسی برابردیرلر و و ایکینجی حالدا بیریسی زاید و باشقاسی ناقیصدیر. چونکی ایکی یؤنلو قورتارماز، کل و بیر یؤنلو قورتارماز جزء‌دیر.
ایکینجی باشلیق: بودورکی تطبیق برهان، تحقیق اقتضا سینجا جاری اولار، مگر بیر لشن دالبادال وارلیقلاردا، یعنی علّیت و معلولیتلرینه گؤره اورتالاریندا و دالباداللیق اولان ایشلرده. نئجه‌کی بیزده وار و یا بویوتلاردا اولدوغو کیمی وضع وترتیبلرینه گؤره.
بئله لیکله، بویوتلار تطبیق برهانی ایله ثابت اولور و اگر قورتارماز ایشلروار اولمازسا، و یا وار اولارسالار، ولاکین دالبادال اولمازلارسا، و یا دالبادال اولارسالار، و لاکین بیرلیکده اولمازلارسا، تطبیق برهانی جاری اولماز و بوتون متکلم‌لر اونو قورتارماز مطلق‌وار ایچون جاری ائدرلر. ایستر بیرلیکده اولسون یا داغینیق، دالبادال اولسون و یا دالبادال اولماسین.
بوایکی باشلیقدان سونرا دئییرم اگر زنجیرلمه جایز اولارسا، فرض ائدک علتلر و معلوللاردان ایکی قورتارماز سلسله، بیریسی سون معلولدان قورتارمازا کیمی و باشقاسی آلتینجی معلولدان قورتارمازا کیمی. آیدیندیرکی بو فرضده ایکینجی سلسله، بیرینجی سلسله‌یه باغلیدیر، چونکی بیرینجی سلسله‌دن بئش کره آزدیر.
اوندان سونرا ایکینجی سلسله‌نی بیرینجی سلسله‌یه تطبیق ائدیریک. بئله‌کی حکم ائدیریک بوناکی ایکینجی سلسله‌نین باشلانغیجی، بیرینجی سلسله‌نین باشلانغیجینا گؤره‌دیر، ایکینجی سی‌ده اونون ایکینجیسینه گؤره و هابئله قورتارمازاکیمی.
پس بیرینجی سلسله‌نین هر جزئونده، ایکینجی سلسله‌نین بیر جزئی واقع اولسا، جزء و کل برابر لیگی گره‌لر و آیدیندیرکی بودا باطیلدیر.
بئله اولمازایسه، بیرینجی سلسله‌ده، سؤزیوخ کی ایکینجی سلسله‌دن اولمایان جزء و یا اجزاء متحقق اولار. چونکی مفروض بودور قوتارمادا اویغون دورلار. بئله‌لیکله، ایکینجی سلسله قورتارماز یؤنونده، او جزء‌لر سایینجا، بیرینجی سلسله‌دن آز اولمالیدیر. اودورکی، ایکینجی سلسله قیریلمیش و قورتارار اولور و بیرینجی سلسله یالنیز بئش سای قدهر اوناساری زایددیر.
آیدیندیرکی قوراتارار زائد اولان، ئوزوده قورتارار دیر و هر ایکی سلسله ایچون قورتارماگره‌کر. بو ایسه، فرض خیلافینادیر و اودا ماحال و اولاسیزدیر و بو اولاسیزلیق ایسه زنجیرلمه فرضیندن گلیر، اودورکی زنجیرلمه ماحال و اولاسیز دیر. چونکی اولاسیزلیغا گره‌کن، اولاسیزلیقدیر.
بو باشلیقلاردان سونرا، دئییرم کی واجیب وارلیغین، جلّ‌اسمه، ئوزوللو اثباتی ایچون آیدین دلیللر چوخدور و بو ایسه ان بؤیوک مقصد لردندیر و حکیملر و متکلم لر چوخلو آیدین دلیللر گتیرمیشلرکی سایسیز حسابسیز بلکه اولاسی دونیادا هر بیر زاد، اونون ئوزوللو و ئوزه‌کلی وارلیغینا شاهید و دلیل دیر و باشقازادلار اونون سببی ایله وار اولموشلار. نئجه‌کی دئییلیر:
یاشیل آغاجلارین هر بیر یا پراغی
تانری تانیما چین بیر صحیفه‌دیر!
و سید کونین وفخر عالمین ابی عبدالله الحسین ـ صلوات الله علیه فی‌الدارین ـ عرفه دوعاسیندا معجزه قورولو کلام ایله اشاره بویورموشلار:
تعرفة الی فی کل شئی فرایتک ظاهراً فی کل شئی
یعنی: ئوزونو منه هر زاددا تانیندیر میشسان، و سنی هر زاددا گؤرموشم. آیدیندیر کی «ئوزونو هر زاددا تانیتدیرماق»دان مقصد، زادلاردیرکی هر بیری اونون ذاتیه کمالاتی و حقیقیه صیفتلری ایچون بیر مظهر دیر و اونون ربوبیت و عظمتینه شاهیددیرلر.
شاهلار شاهلیغینا مظهر دیر اونون
عارفلر گوزگوسو آییقلیغی‌نین
گؤرمکدن مقصد، گؤز ایله یوخ، بصیرت ایله گؤرمکدیر. بو دگیلدیرکی اقدس ئوزه‌گین ایحه‌ریگینه بصیرت ایله ادراک تاپاسان. هیهات! هیهات! کی بو مقامدا، یئتگین عاغیللار و قدسیه ئوزکلر ئوز باجاریقسیزلیقلارینا اعتراف ائتمیشلر و کسگین عاغیل برهانلاری و پارلایان ناغیل دلیللری، اقدس ئوزگین ایچه‌ریگی اولاسیزلیغینا ئوزوندن غئیر ایچون قائم دیر. نئجه کی خاتم انبیا بویورموشدور: «ماعرفناک حق معرفتک»، یعنی: سنی تانیما حققی قدهر تانیمامیشیق.
معرفت‌دن مقصد ایسه، اقدس ئوره‌گین ایچه‌ریگی‌نین معرفتی دیر. یوخسا، او جناب، عارفلرین اکمل وافضلی ایدی و بوتون نبی‌لر، ولی‌لر، عارفلر و حکیملرین عرفان سلسله‌سی او ختمی مآب ایله سونا چاتیردی.
اونو بوتون زادلاردا ظاهیر گؤرمه، بوتون زادلارین اونون وارلیغی‌نین واجیبلیگینه دلیل اولماسی دیر و اونون ربوبیّت و عظمتینه برهان و تبیان دیر و اونون یئتگین صیفتلری ایچون مظهر و مجلّی دیر و گؤزللیک ایشیقلاری ایچون گوزگو و گؤرگودور.
شعر
سنین معنا گؤزون یوخدور، درین باخسان تیکان ایچره
گولون داستانینی داستان ایچینده سئیره قالخارسان
آیه
سنریهم آیاتنا فی‌الافاق و فی انفسهم حتی یتبین لهم انّه الحق
شعر
یئردن بیتن هر بیتگی
«الله تکدیر!» سؤیله ییر.
واراولان آنلامی ایچون، بیر معنا گئرچک‌له شیبدیر. وار اولان آنلامیندا، اولاسی دیرکی واجیب وارلیق ئوزوللو اولسون و یا اولاسی وارلیق ئوزوللو اولسون. چونکی وارلیغین اورتاقلیغی معنوی دیر، بو معنا ایسه آیدیندیر و «واجیب وارلیقدا وارلیغین گؤرونوش اثباتیندا» بحثینده دانیشاجاغام.
ایندی دئییرم کی او واراولان آنلامی، اگر ئوزوللو واجیب وارلیق ایسه، ایسته دیگیمیزه چاتمیشیق، یوخسا سؤز یوخ کی اولاسی وارلیق اولاجاقدیر، چونکی وار اولان، واجیب وارلیق و اولاسی وارلیقدیر و اولاسیز وارلیق دگیلدیر. باشقا جوره‌ده اولا بیلمز. هر اولاسی ایسه ئوز وارلیغیندا، ایجاد ائدن و ده‌یرلندیرن ایچون محتاج دیرکی یا واجیبدیر و یا اولاسی دیر. بیرینجی حالدا ایسته دیگیمیزه چاتمیش اولوروق و ایکینجس حالدا، باشقا ایجاد ائدن آختارماق گره‌کیر. بو ایسه، سونسوزا دک گئدرسه، زنجیرلمه اولار و بیر دؤنمدن قاییدارسا، دؤنگو اولار و هر ایکیسی اولاسیزدیر. گرک علتلرسلسله‌سی ئوزوللو واجیب وارلیغیا قاووشا، تا دؤنگو و زنجیرلمه (= دور و تسلسل) لازم گلمه‌سین. بو ایسه، فرض خیلافی و ادعا اساسی دیر.