شاعیر موغان دان الیمیزده نشر اولان دؤرد دفترلیک شعر مجموعه‌سی واردیر. بو مجموعه‌نین ایلک دفتری «ساوالان منظومه‌سی» آدلانیر.
«ساوالان منظومه‌سی» چاغداش آذربایجان ادبیاتیندا اوزون شعر و منظومه یازما ساحه‌سینده یئنی بیر آددیم ساییلا بیلر. بو منظومه‌نی بیر معنادا «ساوالان دائرة‌المعارفی» ده آدلاندیرماق اولار. بو ادعانی آیدینلاتماق اوچون آشاغیدا همین منظومه‌نی مرور ائدیرم.
120 صحیفه‌لیک «ساوالان» منظومه‌سی‌نین 40 صحیفه‌سی ایضاحات بؤلومودور. متن ایسه دؤرد بنده بؤلونموشدور:
1. سلطان ساوالان
2. شیروان دره‌سی
3. قاراسو دره‌سی
4. محراب داشی
بیرینجی بندین ایکی صحیفه‌لیک باشلانغیجیندا، شاعیر رومانتیک بیر دیل ایله سؤزه باشلاییر:
ساوالان! باخ هاوالان، دردین آلان چوخدو منیم تک،
سئویرم داغ دره‌وی، بت بره‌وی جانلا تنیم تک...
شاعیر، باشلانغیجین سونوندا ساوالان حاققیندا بیلگی وئرمک اوچون، اونون اطرافیندا تاریخ بویونجا یاشایان 81 طایفایا اشاره ائدیر و 50 طایفانین آدلارینی نظمه چکیر. اونلارین دوشگه‌رلری اولان 20 یایلاق و 12 بولاغین‌دا آدلاری، طایفالارین آدلارینا آرتیریلیر:
شاملا یوققوش بولاغین ساری قاراقانلی بولاقلار،
جیننی، سسلی بولاغین، آسما، بیغا جانلی بولاقلار.
داغ بولاق، بوزلو بولاق، داش بولاق، آد سانلی بولاقلار،
آخی ائیرانلی بولاقلار،
شانلی مهمانلی بولاقلار.
بو شیوه ایله گدیکلر(ص18)دن سؤز ائدیلیر:
آی هازار مُغ گدیگین ائل یولو بیر یئللی گدیک‌دیر،
پاییز ایله یازی هفته گدیگی سئللی گدیک‌دیر.
سایین‌ین چنلی، کولک‌لی، دلی سوو فئللی گئدیک‌‌دیر،
اما بیر ائللی گدیک‌دیر.
و یوزدن چوخ کند و داغ آدی(ص20-22) الفبایی سیرا ایله نظمه سالینیر:
نفه‌سین له هر انیش هر یوخوشون اولدو گولوستان،
چاغلایان چشمه‌لرینه ائله‌دین سینه‌وی بوستان.
باخیرام چئوره‌نه اوخوشور گؤرورم جنّته هر یان ...
بورادا شاعیر، حتی شعرلرده بو آدلارین جغرافیایی دوروملارینی دا آیدینلادیر:
قاراداغ ساغ دؤشون اولسون، باغری داغ سول دؤشون اولسون،
هایلاق ائل ائلاتی، ائللیک ایله چئوره‌وه دولسون...
(ص23)
سونرا، سیرا بیتگی‌لر بؤلومونه گئتچیر. منظومه‌نین ان زنگین بؤلومو اولان بو بؤلومده، شووره‌ن، کؤمه‌جی، گؤی باش، ایلیشیم و نیملیک کیمی ایگیرمی‌یه یاخین بیتگیلردن آد گئدیر.(ص25)
و ها بئله ایگیرمی‌یه یاخین بارلی آغاجلارین آدلاری نظم ائدیلیر.(ص26)
آلاپاختا، آلاشان، چریتکه، دورنا و پیغی کیم اوتوز قوشدان آد چکیلندن سونرا، یئنه‌ده اوتوزا یاخین دره اؤرت، سو باشی، ساققیرچی، جورابلی کیمی چای و چشمه‌لر نظمه چکیلر.(ص29)
ساوالان داغی، بیلیریک کی داغلار سلسله‌سی دگیلدیر، بلکه یئردن قالخمیش نئچه تپه‌لی مجموعه‌دیر و وولکانیک تپه‌لر ایله دولودور. و هامیسی 3000 متردن اوجادیرلار. ارتفاع باخیمیندان ایسه سلطان ساوالان أن اوجاسی، سونرا «اوچ هرم» و «کسرا» داغلاری گلیر:
مصرین اهرامینا «اوچ هرم» ینده عظمت وار.
باج آلیر «کسرا» طاقیندان اوجا «کسرا» داغین ای یار!
کیم ائدر حوسنونو انکار؟
(ص31)
شاعیر بورادا آذربایجان خریطه‌سینی داغلارین آدلاری ایله ترسیم ائدیر و داغی ائللره دایاق حساب ائدیب، دئییر:
باخما آزغینلارا یول گئتمه‌ده دوز یولدا چاشیرلار،
ائللرین کورکونه دائیم بیره‌لر تک داراشیرلار.
همّتینلندی بو داغلار یئنه بیرلیکده یاشیرلار...
(ص35)
و ساوالانی وحدت عامیلی ساییر:
قاراداغلا قاتیشارکن، آراراتلا تاپیشیبسان،
الینی بوزقوشا وئرمکله سهنده یاپیشیبسان،
قوشا داغلا چاپیشیبسان.
منظومه‌نین ایکینجی بندی «شیروان دره‌سی» آدلانیر. شاعیر، بورادا حماسی بیر دیل ایله دئییر:
بو نگارستان ائدیب مانی‌لری مات اؤز ائوینده،
داشلارین هر چینی بیر نقشدی مبهم گؤز ائوینده.
هر سؤز اوستادی اولا عاجز و واله سؤز ائوینده،
اودلو آهلارلا دولار سینه آلوولار کؤز ائوینده،
سن ده کؤنلوم دؤز ائوینده.
(ص41)
و نادرشاه افشارین آدین داشییان «نادر باخان» داغی‌نین آدین چکیر:
چونکو چین دیواری، دیوارینی بیلمیش نه‌دیر افشار،
هوس ائتمیش بو نگارخانه‌یه باش وورماغا سردار.
اودو نادر باخان آدیلا تانینمیشدیر او دیوار،
یاراشار بیر ائله دیوارا دئسن مخزن‌الاسرار،
بو نظامی کی اونون وار.
(ص41)
همین بندین بیر بؤلومو «قوچاقلار» آدلانیر. بورادا او، آذر، بابک، جوانشیر، تورخان و کوراوغلو کیم ایگیرمی‌دن چوخ قوچاقدان آد آپاریر و «قارتال» داشینا چاتارکن، یئنه بابکی یاد ائدیر:
گؤروم بیر قایانین اوسته دایانمیش قوجا قارتال،
بابکین قارتالی بو اولمایا دورموش بئله بی‌حال؟
همین بؤلومده بابکین قاراقاشا آتین توصیف ائده‌رک آت گؤلونه اشاره ائدیر. بو اوچلو گؤل بابا مقصود داغی آیاقلاریندادیر! فسانه‌یه گؤره بابکین آتی ایلده بیر یول بو گؤلدن چیخار و داغلار قارا گئیرلر:
ایلده بیر یول قارا قاشقا گؤرونور بوردا دئییرلر،
قارا قاشقا کیمی داغلاردا او گون قارا گئییرلر،
غم، غم اوستونده یئییرلر.
آت گؤلوندن چیخیبان چؤره‌سینه بیر باخار آغلار،
کیشنه‌یه بیر سیرا گورگور بابا تک هئی چاخار آغلار.
هر بو اوچ قارداشی اؤز آغلاماسیلا یاخار آغلار،
بو گؤلون باغرینا اولدوز کیمی آخر آخار آغلار.
اوندا شیمشک شاخار آغلار.
(ص45)
ایکینجی بندین سونوندا ساوالان داغی‌نین معدنی سولاریندان دا آد گئدیر.
اوچونجو بندده ایسه ساوالانین أن بؤیوک و بوروق بوروق اولان چایی قاراسویا حصر ائدیلمیشدیر. بورادا آذربایجان طبیعتی گؤزل بیر شاعیرانه دیل ایله وصف ائدیلر. بورادا «شه‌هر یوردو» آدلی بیر بؤلگه‌دن آد گئدیر. شاعیرجه بورادا بابکین شهیدلری دفن ائدیلمیشلر.
بئله حالدا یئنه طبعیم قوشونون فیکرینه قالدیم،
ناتوان حالدا جسارتلی کؤنولدن توان آلدیم.
یولومو خسته آیاقلا قاراسو سمتینه سالدیم،
گؤرمه‌گه اوو دره‌نی من ده قاناد چالدیم،
اوجالدیم.
(ص50)
همین یئرده ساوالان قالالاریندا دا آد گئدیر بورادا بوینو یوغون، نودوز، چای قالا، قاه‌قاها، قالاجیق کیمی قالان توصیف ائدیلیر:
گؤزلریم چئوره‌یه باخدیقجا بوتون شکله ساتاشدی،
گؤردو شیروان درّه‌سیندن بو درّه حوسنوده باشدی.
بیر دؤشو بوینو یوغون، نودوز ایله کؤهنه یاناشدی.
(ص52)
دؤردونجو بند محراب داشی آدلانیر. بو سیلدیریم داش أن اوجا ذیروه‌سیدیر و ساوالان گؤلونه باخیر. بو بندده عرفانی باخیش ایله ساوالانا یاناشمیش:
سلطانین خدمتینه یئتمه‌گه اهمال قویوران دیز،
قویام اوز صدق ایله محراب داشینا، من ده اولام بیز.
گؤرمه‌گه ذیروه‌سینی اولموش اوره‌ک جامی دا لبریز،
هر گؤزللیک کی گؤزومده گؤرونور گؤزده قویور ایز.
هر ایزی بیر یاراشیق‌دیر بوداغین، خاطره‌انگیز،
دئمه‌گه دیل داها عاجیز.
***
گئجه کئچمیش یاریدان آختاریرام من هله یاری،
سالمیشام بیر ـ بیر آیاقدان او دیاری بو دیاری.
اولموشام داغ ـ داش اسیری گزیرم نازلی نیگاری،
یورولان حالدا آیاق، گؤز دولانیر سلطانان ساری،
یاردیم ایستیر آلا، باری.
(ص57)
بو بندین سونونا قده‌ر همین حال و هوا واردیر.
ساوالان داغی دونیادا یگانه داغدیر کی باشیندا سو واردیر. شیخ عطارین شعرینده اوتوز قوش داغین باشیندا گؤلو گؤردولر. اونا گؤره حدس وورماق اولور کی عطارین قاف‌دان قصدی ساوالانایمیش. شاعیر بورادا همین موضوعا اشاره ائدیر:
هئی ریاضت چکیرم، هئی سالیرام سلطانی یاده،
من ده سیمرغ کیمی بلکه یئتم قافِ موراده،
چوخالیر رحمتی یول زحمتی اولدوقجا زیاده،
گئدیرم محضرینه چوخ دا فتاده، داها ساده!
سسلیرم سلطانی داده.
(ص59)
شعرین سونوندا شاعیر، خاقانی ایله سسله‌شیر اوندان یاردیم آلاراق، اونون ساوالان حاققیندا یازدیغی قطعه‌نی تورکجه‌میزه قازاندیریر:
قلّه‌سی قبله‌دیر ابداله اؤزو اصلِ وصالدی،
خلقتاً شأنیده او کعبه کیمی قطبِ کمالدی.
کعبه گئیمیش یاشیلین! کیم نه‌دن اؤترو، بو سئوال‌دی؟
گئییب احرام لباسین اگینه او کی کعبه‌ی حالدی.
(ص62)
بو بؤلومدن سونرا، ساوالان حاققیندا اولان آتالار سؤزلرینی نظمه چکیر.(ص64)
اثرین سونو ایسته‌ک آدلانیر و بئله بیتیر:
گولَله‌نیب گول کیمی گولسونله بوتون قونچا دوداقلار،
یئنه یانسین کور اوجاقلار،
یاشاسین فخر ایله ساغلار.
(ص66)
اثرین سونوندا 30صحیفه ایضاحاتدان قاباق، (ساوالان حاققیندا ائل دیلیندن بایاتیلار) عنوانی ایله 18 گرایلی و 49 بایاتی گتیرمیشدیر.(75-81)
شاعیر ساوالانا بیر معبود کیمی باخیر، اونو اولدوغو کیمی وصف ائدیر، اوندان هئچ بیر شئی اسیرگه‌میر. بورادا ساوالانی بیرلیگه چاغیران داغ کیمی اوندان استمداد ائدیر.
او شعرین اؤلچوسونو شهریارین سهندیه‌سیندن آلمیشدیر. فرقی بودور کی شهریارین سهندیه‌سی خیالی و رومانتیک بیر منظومه‌دیر، مغانین ایسه منظومه‌سی مستند و گئرچک بیر شعردیر.
«ساوالان منظومه‌سی» بیر کره 1368 نجی ایلده مستقل حالدا تبریزده 120 صحیفه ده نشر اولموشدور و ایکینجی دفعه شاعیرین 600 صحیفه‌لیک «پیر و مغان» آدلی شعر مجموعه‌سینه سالینمیشدیر.
پیر و مغان کیتابینا، ساوالان منظومه‌سیندن علاوه 130 صحیفه‌لیک بابک منظومه‌سی سالینمیشدیر. همین منظومه‌نین قیرخا یاخین ایضاحات بؤلومو واردیر.
«بابک منظومه‌سی» ایکی اؤلچوده یارانمیشدیر. بیرینجی (4-4)، ایکینجی‌سی ایسه (6+5) اؤلچوسودور.
بئله کی اورتالاما اولاراق هر اؤلچوده ایگیرمی‌یه یاخین مصراع واردیر و هئی بیر ـ بیری‌نین یئرلرین عوض ائدیرلر. (4+4) اؤلچولو بؤلوملرده، شاعیر اصلینده تاریخ واقیعه‌لره اشاره ائتمگه چالیشیر:
قادسیه تهلکه‌سی،
چال ـ چارپازین داغلارینی،
«نهاوند»ین داغلاریندان،
آغنادیبدیر ائل کؤکسونه.
(ص126)
(5-6) اؤلچوسونده ایسه شاعیر آرمانلار و ایدهآللارینی دیله گتیرمیشدیر:
گوندوزله گئجه‌نین آرالیغیندا،
اوجا بیر حصار وار، گؤزلر گؤرمزین!
اونوچون پئی آچیب، دووارسالانلار،
عواملار قولودور...
ظالیملر، یولو.
(ص127)
شاعیر آرا ـ سیرا سؤزلرینی قیریر و زمان حاکمیلرینه اعتراض ائده‌رک بعضی دردلری بیان ائدیر:
آغیر بیر ائلین،
ایسته‌کی ـ فیکری،
کؤهنه دگیرمانین انگی آلتیندا،
پادار، دارتیلیر.
و گؤزلر یاشیلا، توتونلور خمیر،
آجیییر اوره‌کله بیرگه دیلکلر!
گونده یوز یول،
قارا آغیت،
قول آچدیقدا تابیتا،
هئی،
جهنّمده یاشادیرلار بهشت آدین،
آد ـ یادیلار،
آغلادیرلار، سؤز ائولادین.
(ص133و134)
شاعیر بورادا صحیفه‌لر باشیندا گونونه‌ده اشاره ائده‌رک تاریخ یازمیشدیر. میثال اوچون 142 ـ نجی صحیفه‌نین باشیندا (25/2/62) تاریخی واردیر. بو صحیفه ده همین گونون اولاییشا اشاره ائدیر.
همین یئرده (22/4/71) تاریخلی 144 ـ نجو صحیفه‌ده قاراباغ حادثه‌سینه اشاره اولاراق دئییر:
کؤکسوموز، باغلیق قارا داغ،
کؤکسونوز، داغلیق قاراباغ،
اوره‌گیمیز، سئوگی دولو خزر،
آراز ـ آرپاچایی ـ کور ـ قاراسو،
داماریمیز.
گؤز یاشلاری،
آرالیقدا، دوواریمیز،
دریلندیرمی؟ گؤزوموز، گؤزونوزدن؟!
بیزده یاشام،
گوندوز ـ آخشام،
بیر کلمه‌دیر.
(ص144)
شاعیر مغان کیتابی‌نین ایکینجی حصه‌سینه غزللر (ص 293 - 446) و سربست شعرلر (ص 455-594) بؤلومونده آرتیرمیشدیر.
شاعیرین غزللری‌نین عرفانی حال و هواسی اولماسینا باخمایاراق، باخیشلاری گئرچکچی بیر باخیشدیر. بورادا ابزار، عرفان ابزاریدیر ولاکین محتوا باشقادیر.
او لعله دوداغین یئتیرن ساغری نئیلیر،
باشین آیاغیندا ایتیرن تن سری نئیلیر.
بیر باخمادا اوخلار او کمانلارکی اوخلار،
شیمشک کسه‌ر او قاشلاریلا خنجری نئیلیر؟!
(ص355)
چالیش آی قلم! گز کؤنول اسراریندا،
ایچیمده ایتیب باتماسین آختاریشلار.
گؤروش اؤزلوگونله، قونوش سؤزلوگونله،
سنی، منده «انّی أن الله» تانیشلار.
(ص414)
اونون غزللری 8 بئیته یاخیندیر. غزللر آراسیندا ملّی مضمونلو غزللرده واردیر.
اولوم غریب ائل ایچره هارام وار هارا گئدیم،
یادلار الینده چوخدا چارام وار هار گئدیم؟!
یالقیزلیغیملا من یاناشیب خلوت ائتمیشم،
یاردان ساری، اوره‌کده یارام وار هارا گئدیم؟!
اسکیلمز، اسگی دردلریمین ائشمه آتشین،
چیخماز اگینده کؤهنه قارام وار هارا گئدیم؟!
(ص346)
دردین آخر یوراجاقدیر منی بیر گون سانکی،
منی مندن ائده‌جک جبریله سورگون سانکی.
آیریلیقدان اوره‌گین نایی نوای اوسته گزیر،
چالیر او شور و عشیراندا همایون سانکی.
عشق دارتینمادا، دارتیلماغا سسلیر ائلینی،
بو ده‌گیرماندا دئمک اولمالیییق اون سانکی.
(ص337)
شاعیرین اجتماعی مضمونلو غزللری اویناقدیر:
آغلایانلار حسرتیندن «سربداران» لاردیلار،
داغلایانلار کؤنلونو، حوسنونده حیرانلاردیلار.
چاغلایانلار عشقینی دللرده دیلسیزلردیلر،
باغلایانلار زولفونه کؤنلو، پریشانلاردیلار.
(ص436)
غزللر بؤلوموندن سونرا سربست شعرلر بؤلومو گلیر.
اونون سربست شعرلرینده عمومیتله طبیعتدن ایلهام آلینمیشدیر.
چوبانین نئی چالماغی(458)، هؤرومجه‌گین تؤز توخماغی (459)، ایلدیرم (477)، انارین بیر پارچاسی (480) شلاله و آبشار (482)، آغاج قوردو (483) جهره (484)، شاعیره ایلهام قایناغی اولموشدور.
اونون گؤزوندن هئچ نه یایینمیر. میثال اوچون داشین قولاغیندا بیتن شیپوری گول(486)، کپه‌نه‌گیلن چیچک ایله معاشیقه‌سی (487)، آیین هیلالی (493)، گونه‌باخان(496)، آغاج‌دان(499).
سربست شعرلر ایچینده دؤرد بئش میصراعلیقلارین واردیر.(496)
بعضاً اوبا کؤچنده، خصوصیله یاشلیلار، یولدا دوروب چؤنوب یایلاغا، اوجاق یئرلرینه باخارلار، بونو نه گؤزل‌جه‌سینه تصویر ائدیر:
اوبا کؤچوب...
یایلاغیندا، گؤزو قالیب!
اویماغلاردا،
ـ اوجاق اوجاق،
اوره‌کلرین کؤزو قالیب.
(501)
یاغیشا دوشمه‌گین گؤزل تصویری:
من قاچیرام، یاغیش توتور!
قاتیشیرام، سئل ـ سو ایله،
داغ باشیندا،
تمیز ـ تمیز،
باغلاشیریق ـ یوللاشیریق،
بو زنجیرین بیر اوجومن،
بیری دنیز!
(514)
شاعیرین چاپا حاضیرلانان (وارلیق توپلوسو) آدلی بیر باشقا شعر مجموعه‌سی ده واردیر. بو مجموعه دؤرد دفتردن عیبارتدیر:
1. غزللر
2. قوشمالار و دؤردلوکلر(101صحیفه)
3. وارلیق منظومه‌سی
4. سربست شعرلر
شاعیرین قوشمالاریندان یئنی‌لیک و سربست قوخوسو دویولماقدادیر. قوشمالارین موضوعو عمومیتله اجتماعی موضوعلاردیر.
فلسفی وارلیق منظومه‌سینده شاعیر بوتون وارلیغی، تانری حساب ائدیر. بوردا 60 بند شعر قوشموشدور و نتیجه اولاردان دئییر:
منسیز کیمسن!؟
یاییق بیر وار،
عادت اوزره بیر دوغولوش،
یاری، یاز ـ یای،
یاری، گوزـ قیش.
سنسیز کیمم؟!
اؤزدن سوروش،
ضمیریمده، نه ضمیرم نه ده بیر آد،
زامانلارا، قات وئرمزین، یوخسا،
فعلم،
آییق ـ ساییق، عاشیق وجود،
وارلیق ایچره اؤز ضمیریم.
ساز اته‌گینده،
یاز آغزیندا،
عشقه دوغرو،
بوغازلانمیش مزامیریم،
کئشماکئشلی جان عطشیم،
آلاز ـ آلاز، بیر تالازدیر،
آلاجاغیم ـ اولاجاغیم، سنده،
ـ سورگون ـ
یؤنلرینله، لاپ تارازدیر.
(ص192)
سون اولاراق قئید ائتمه‌لییم کی شاعیر موغانین چاغداش آذربایجان شعرینده اؤزونه مخصوص دست خطی و شیوه‌سی واردیر. اونون دیلی دویغولو و رومانتیک اوسلوبلو اولسادا. مضمونلاری سیاسی و اجتماعی حادثه‌لردن آلینمیشدیر. اونون یارادیجیلیغی حیاتین اؤزولوندن قاینانیر و حیات کیمی ده آخارلی و شفافدیر.