مجموعه شعر ترکی «گوپبادان» سروده‌ی سرکار خانم زرین رزندی (طناز) در 192 صفحه به قطع رقعی توسط نشر تکدرخت منتشر شد. دکتر ح. م. صدیق بر این مجموعه شعر گفتاری نگاشته‌اند که در زیر می‌آوریم:
طنز سماسی‌نین اولدوزو
تنقیدی ادبیاتېن اساس قوللارېندان اۏلان طنز، کئچمیش ادبیاتېمېزدا بیر مستقل ادبی نوع کیمی تانېنمامېشدېر. انتقادی- اجتماعی مضمونلار داشېیان طنزین، هجو، هزل، مزاح، فکاهی، کمدی، مطایبه، جوک، گولوش و بو کیمی شعرلر ایله مشخص بیر حدودا مالک اۏلماسې مشخص اولمامېشدېر. «طنز» دئدیکده، عمومیتله شاعرلر آراسېندا، طعنه وورماق، گۆلمک و گۆلدۆرمک، مسخره ائتمک، مزاح ائتمک و بو کیمی معنالار قصد اۏلونوردو. لاکین بوگۆن طنز (satire) بؤیۆک بیر معنا داشېیېر و بیر «محتوایی نوع» کیمی بیلن غیر مستقیم، بیر اجتماعی و اخلاقی تنقیدینی، گۆلۆش مزه‌سی ایله، هدف قرار وئره. طنز، اصلینده اجتماعی عیبه‌‌جرلیکلر قاباغېندا بیر اعتراض سایېلېر. بو عیبهجرلیکلری عادی انسانلار مستقیم دیله گتیره بیلمیرلر کی هئچ، شاعرلر و بۏیونلارېندا سۏروملولوق داشېیان اجتماعی متفکرلرده، بیان ائده بیلمیرلر.
طنزین تعریفینده «شرارت و بلاهتلری مذمّت ائدن شعر» دئمیشلر.[1] طنز شعرین اۏخویان، اؤزۆندن سۏنرا هامېنې طنزین آیناسېندا گؤرۆرۆ تاماشا ائدیر. ائله بونا گؤره‌ده هامی طنزدن استقبال ائدیر و کیمسه آجې سؤزلری اؤزۆنه آلمېر، بلکه قۏنشوسونو و باشقاسېنې گناهکار سایېر.[2] بیر باشقاسې طنزی هرمس ستونونا اۆخشادېر و دئییر:
«هرمس ستونونون ایکی اۆزۆ واردېر. بیر اۆزۆ، او بیری اۆزۆنۆن گؤز یاشلارې قارشېسېندا گۆلۆمسه‌ییر.»[3]
بیز دئییریک طنز جدّی بیر تنقیددیر، قصدی تخریب، تحقیر یا تهجین یۏخ، بلکه اصلاح و تصحیح‌دیر. طنز یازان شاعر اصلینده کیمسه‌نی مسخره ائتمیر، تحقیر ائتمیر، کیمسه‌نی کیچیلتمیر، کیمسه‌یه توهین ائتمیر، یئرسیز گۆلۆش و قاققیلتېیا یۏل وئرمیر، رفاهدان ناشی اۏلان گۆلمک‌لری هدف سایمېر، بلکه بیر شاللاق و بیر قېرباج کیمی اۏخوجونو، ایلک اؤنجه گۆلدۆرۆر و سۏنوندا اۏنو درین یۏخولاردان آیېلدېر و عیبهجرلیکلری اصلاح ائتمگه یؤنلدیر، انسانلارې دۆشۆنجه‌یه چکیر و دۆشۆنمگه وادار ائدیر.
طنز یازان شاعر، یئنی بیر اجتماعی قورولوش قورماق آرزوسو ایله، جمعیت آراسېندا اولان ریاکارلېق، یالانچېلېق خرافات، بیلیک‌سیزلیک، عدالتسیزلیک، زوراکېلېق و باشقا هر جوره غیر انسانی صفتلری قامچېلایېر و اؤز قامچېسېنې گۆلۆش قندی و بالی ایله قاتاراق، انسانلارې اؤزۆنه فکرداش و یول بیر ائتمک نیّتی ایله، بۆتۆن انسانلېغا بیر قلم فدایی‌سی کیمی خدمت گؤستریر.
بیزیم طنز شعریمیزین چاغداش آنلامدا اۆچ اساس بایراقدارې اۏلموشدور: میرزا علی اکبر صابر، میرزا علی معجز شبستری و میرزا حسین کریمی مراغه‌ای. بونلارېن هر اۆچۆ معاصر اجتماعی- انتقادی طنزین تملین قۏیموشلار و جمعیت آراسېندا تأثیرلی حیات سۆرمۆشلردیر.
الینیزده اولان کتاب، همین شاعرلرین یۏلونو دوام ائتمڲه چالېشان، «طناز» تخلص ائدن سایېن خانم «زرین رزندی» خانېمېن شعرلرینی احتوا ائتمکده‌دیر. اؤزۆ همین کتابا یازدېغې بیر یادداشتدا دئییر:
«بو تۏپلودا چشیدلی خاطره‌لر، نیسگیللر، آرزولار، تۏپلومون دردلری، قادېنلارېن محرومیتلری، هابئله دونیانېن ائنیش یوققوشلارې قلمه آلېنېبدېر.»
دۏغروسودا بئله‌دیر. طناز بو مجموعه‌ده گۆلۆش مقوله‌سی‌نین اساس قۏلو اۏلان طنزه باش وورسادا، جمعیت آراسېندا اۏلان عیبه‌جرلیک‌لرین آجې اۆزلرینی سؤکۆب آچېر و هر بیر درده درمان آختارېر.
گۆنده‌لیک اجتماعی مسأله‌لره توخونان طناز، ساده و یېغجام دانېشېق دیلیله یازېر. جمعیتین آراسېندا باش وئرن هر مسأله‌یه توخونور و هر بیر بیتده دولایی یۏللار ایله بیر نئچه جدی خبرلردن سؤز آچېر. مثال اۆچۆن آشاغېداکی بیته نظر سالاق:
گۆنده مین رند و زمین‌خواردان منه بحث ائیلمه،
داغ خبر، سوژه، بوگۆنلر «بابک زنجانی»دیر.[4]
بودا اۏنون جمعیت آراسېندا باش وئرن حادثه‌لره اعتناسیز قالماماسېنې گؤسترمکده‌دیر. معیشتین ان عادی مسأله‌لریندن توتدو، جمعیتین یوخارې لایلارېندا باش وئرن هرجور حادثه‌یه تۏخونور. اما اۏنون اصیل یۆکسک آماجې «آزادلېغېن اعتراضینی» یازماقدېر:
مفتول حصارلار اۆره‌ڲین پارتلادېر،
آزادلېغېن اعتراضین یاز قلم![5]
اۏنون شعرلرینده منفی تیپ، معشوقه‌یه ال تاپماق اۆچۆن چېرپېنان عاشقین رقیبی دڲیلدیر، بلکه احتکار ائدنلر، رشوه یئینلر، حرام مال قازانانلار، جمعیتی آجېناجاقلې حالا سالان ساختاکار آقالاردېر. خطاب اۏنلارا طنز دیلیله بئله یازېر:
یاغسا گؤیدن دولو تک فقر و فلاکت کاسبا،
باکی – بودرومدا دولار وئر صاداغا، کیم کیمه‌دیر!
یۏخسولون مطبخی‌نین رفلری غملرله دۏلو،
قالا قند – چای، دۆیۆ آنبارا قاغا، کیم کیمه‌دیر.
وئره‌جک پول پیلووی، حقلری ناحق ائله‌سین،
رشوتین آل، اؤزۆنۆ چک قېراغا، کیم کیمه‌دیر![6]
یازدېغې طنزی بویالې تابلولارېن بۆتۆن چالارلارېندا، اۏخوجو اۏنون آنا قلبی‌نین ده دؤیۆنمه‌ڲینی، یوخا اۆره‌ڲی‌نین درده گلمه‌سینی حس ائتمیه بیلمز. اصلینده اۏنون گۆلۆشۆ، هر انسانی درین دۆشۆنجه‌لره وادار ائتمه‌سی ایله یاناشې، ایچده هیجان، تأثر و آغلایېش یارادېر.
اۏخوجون اۆره‌ڲی، اۏنون شعرلری‌نین درینلیڲینه گئدنده، مطلق کؤوره‌لیر، درده گلیر و فریاد ائتمگه یؤنه‌لیر. مثال اۆچۆن «فلکین اۏیۆنۆ» شعرینی آلاق. بورادا «اللر یالېن، الجک ساتېر» مصراعېندا طنز وار، گۆلۆش ده وار. حقیقتاً ده بو دؤرد سؤزجۆک بیر یئره یېغېلاندا هر کسی گۆلدۆره بیلر. لاکن بو گۆلۆش، فکاهی، لطیفه و یا جوک گۆلۆشۆ دڲیلدیر، بو «آجې گۆلۆش» دور. دؤرد بندلی بو شعری بیر کره اۏخویان، دؤنۆب بیر نئچه دفعه‌ده آجې- آجې ترنّم ائده‌جکدیر:
گؤیده بولودلار آغلاشېر،
اۏجاق اۆسته قازان اۆشۆر.
اللر یالېن، الجک ساتېر،
کبریت ساتان یادا دۆشۆر.[7]
اۏخوجو بیر نئچه دفعه اۏخودوقدان سۏنرا، بئله ظن ائدیرکی، حتی قازانېن اوجاق اۆسته اوشومه‌سی بیر سۏیوق هاوادا الی یالېن بالاجا اوشاغېن دوروب آناسېنا چؤرک قازانماق اۆچۆن الجک ساتماسېنا، هم بولودلار بئله، آغلاشېرلار و شاعرین ایسه، آرزوسو اۏنون الینده بیر کبریت اۏلمادېر. شاعر، اۏخوجونو بوراخمېر، اۏنو درین بیر اجتماعی درده اۏرتاق ائتمک نیتی ایله، آجېناجاقلې بیر شعر تابلوسونو باشا چاتدېرماغا دوام ائدیر.[8]
طنّازین کسگین قېرباجې، بیرده مقدس دینیمیزی و مذهبی اعتقاد و اینانجلارېمېزې اؤز اللرینده اڲلنجه ائدن ریاکارلار، رباخوارلار و تزویرچیلر علیهینه هاوالانېر:
شیشک کیمی قارنی شیشیب نفع ربادان اۏن بیر آی،
تزویر ایله اۏروج توتوب وئریب ربایلا ال اله،
افطارا برگه شیشلیڲی، قئیمه‌سی وار، فسنجانی،
وئریبدی ویلاسېندا سور، سالېب قېز – اۏغلان هلهله![9]
اما او اصلینده عرفانی بیر دۆشۆنجه صاحبی اۏلان، یۆکسک وارلېغا عشق ایله یاناشان، بیر عبادت ائدن عارفه خانېمدېر. اۏنون آشاغېداکی شعری، کؤنلۆنۆن تمیز و دیلی‌نین آرې اۏلدوغونو گؤستریر. او، اؤزۆنۆ حقّین وارلېغېندا فانی گؤرن «رابعه» کیمی بیر عارفه سایاغې دانېشېر:
گۆندۆز – گئجه یانېمداسان، یانېمدا،
هر نفسده، هر آتدېغېم آددېمدا.
آجېم سنسن، بالېم، آغېز دادېم دا،
سنسیز منیم روز قیامتیمدیر،
سنی سایاقلاماق عبادتیمدیر.[10]
او دعا ائدنده ده، یئنه «تانری» آدېن دیله گتیریر. هرکسی دۆزلۆگه، پاکلېغا، صداقته، دۏغرو- دۆزگۆنلۆگه چاغېران شاعره خانیم، دعا ائدنده ده انسانلارا سعادت دیله‌ییر. اۏنلارېن ائولری‌نین سېجاق هاوادا اۏلماسېنې ایسته‌ییر، حتی «قارانقوش» آدې وئردیڲی سفره گئدنلری‌نین ده یانلارېندا اۏلماسېنې آرزو ائدیر. بایرام مناسبتی ایله یازدېغې بیر شعرین سۏنوندا دئییر:
قارانقوشلار قایېتسېنلار سفردن،
سیزلری قۏروسون تانرې خطردن.
اونودماماق لازمدېرکی طناز، جلاللی اسلامی انقلابېمېزدان سۏنرا ظهور ائدن و شعریمیزی اسلامی- انقلابی آرمانلار اساسېندا غنی‌لتمڲه یؤنه‌لن بیر انقلابچی مسلمان آچېق دۆشۆنجه‌لی شاعردیر. اۏنون شعرلرینده ترنّم اۏلونان بۆتۆن آمال و آرزولارې، اۆره‌ڲی‌نین درینلیڲیندن اسلاما، انقلاب، وطنه و خلقه باغلېلېغېنې گؤستریر.
طنز یازان شاعر، غیر طنزی و جدی شعرلرینده ده، طنزده اولدوغو کیمی، قاطع و کسگین دیله صاحبدیر. او، بایاغی شعر یازمېر، اۏنون بونون تعریفینده سؤز قۏشمور. تعریف یازاندا دا «معلم»دن یازېر:
حیاتېن وارلېغې گؤزلرینده‌دیر،
اۆزۆن بنزه‌ییری آیا، معلم!
اۆره‌گین دورودور بولاقلار سانی،
تانرې وئریب سنه حیا، معلم!
باشقا بیر یئرده چۏخ ماراقلې بیر دیل و جاذبه‌لی شیوه ایله میرزا حسین کریمی مراغه‌ای‌نی وصف ائدیر:
بویو بسته، گولر اوز، سئومه‌لی بیر دوزلو کیشی،
کهلیڲی درده سالېر «میرزه‌نین» اۏ خوش یئریشی.
زشت و زیبا – اخوی شعرینه عاقل حیران اولور،
طنز ایله عالمی شن حاله گتیرمک دیر ایشی.
بای بایی دادلې، مینی ژوپ مزه‌لی، مرسی شیرین،
تۏرپاغې جان یاشاسېن، بهلولا وار بنزه‌ریشی.
شاعر، آذربایجان فولکلورو، ناغېللار، افسانه‌لر، لطیفه‌لر و آتالار سؤزلریندن ده بۏللوجا یئرلی یئرینده استفاده ائدیر. ضرب مثل‌لرده گاهدان اۏنلارېن شکلین ده دڲیشیر. مثال اۆچۆن «قېش چېخار اۆزۆ قارالېق کؤمۆره قالار» آتالار سؤزۆندن بئله یارالانېر:
شاختالې قېش اؤتر گئدر،
کؤمۆرلر قارا اۆز یاشار.[11]
طناز خانېمېن ترجمه شعرلری ده شاعرانه خلاقیت ایله یازېلمېشدېر. فروغ فرخزادېن «آفتاب می‌شود» شعری‌نین ترجمه‌سینده، اؤزۆ بیر شاعر کیمی، دئمک اۏلارکی یئنی شعر قوشموشدور. شعری‌نین اؤلچۆسۆ و اویاقلانماسې بیر طرفده دورسون، ایشلتدیڲی بنزه‌تمه‌لر و استعاره‌لر تمامیله اثرینی اؤزۆنه مخصوص و یارادېجېلېق بیر محصولونا چئویرمیشدیر. آشاغېدا وئردیڲیم بیر بندین ترجمه‌سینه دقت ائدین:
|
فارسجا متن
|
تۆرکجه چئویری |
|
نگاه کن که غم درون دیده‌ام، |
باخ گؤر یئنه گؤزۆمده غم، |
|
چگونه قطره قطره آب می‌شود. |
سویا دؤنۆر دامجی – دامجی. |
|
چگونه سایه‌ی سیاه سرکشم، |
گۆنش الینده‌دیر اسیر، |
|
اسیر دست آفتاب می‌شود. |
قارا کؤلگه‌م، چۏخ عنادجی. |
طناز، بؤیۆک طنز یازان شاعرلریمیزین شعرلرینه ده نظیره یازمېشدېر. اۏ جمله‌دن میرزا علی اکبر صابرین «آخ! نئجه کئف چکمه‌لی ایام ایدی/ اۏندا کی اولاد وطن خام ایدی» مطلعی ایله باشلایان معروف طنزی شعرینه یازدېغې جوابدا دئییر:
ای فَبِهَا الوِفْقِ مراد روزگار،
اصناف ائدیر انصاف ایله کسب و کار،
محودی دوز و کلک و احتکار!
اختلاسېن کیفری اعدامدېر،
آخ نئجه کئف چکمه‌لی ایامدیر.
شعر قالبلرینه گلدیکده، طناز هم عروض بحرلری و هم هجایی اؤلچۆلرده موفق شعرلر یازمېشدېر.
طنازین شعرینده اساس امتیازلاردان بیری ده اۏنون ایشلتدیگی دیلدیر. شاعرین دیلی تام طبیعی، عادی و آنلاشېلماسې راحت و آسان اۏلان بیر شیوه ایله ایشله‌نیر. دیل، صاف، خالص و تمیزدیر. خلق آراسېندا ایشلنمه‌ین سؤزجۆکلردن آرې بیر دیلدیر. دیل بیلگیسی قایدالارېنا تام اویغون گلن بیر دیلدیر. شاعر، اگر هر دلیله اۏلور اۏلسون، ایشلتمه‌سینی عموم خلق دیلینده اۏلمایان کلمه‌لر زوروندا قالېرسا، اۏنلارې اتک یازېدا معنا ائدیر، اۏنلارا معادل وئریر. مثال اۆچۆن «آنامېن فراقېندا» عنوانلې شعرینده اۆچ: «اؤیکۆله‌نیم، آجېماسېز و دۏغاجلاما» سؤزجۆکلرینه اتک یازېدا ترتیب ایله:«متأسفم، بی رحم و بداهه سرایی» معادلی وئرمیشدیر.[12] اۏنون شعرلری‌نین مثبت قارشېلانماسې‌نېن رمزی‌ده ائله بوندادېر. مادام کی سنین سؤزۆن واردېر، بو سؤزۆ تام آنلاشېلا بیلن بیر دیلده بیان ائتمه‌لیسن. بیزیم موفق طنز یازان شاعرلریمیز، میرزا علی اکبر صابر، میرزا علی معجز شبستری، میرزا حسین جعفری آذری زنوزی، میرزا حسین کریمی مراغه ای و مرحوم یالقېز، آرې و تمیز بیر دیلده، عموم خلقین دیلینده شعر یازمېشلار. مرحوم میرزا علی اکبر صابر «یاخشې شعر نئجه شعردیر» سؤالېنا بئله جواب وئرمیشدیر:«یاخشې شعر اۏدورکی ائشیدن و اۏخویان اۏنو فوری آنلاسېن، حتی ازبرله‌سین.»
من، بو باخېمدان دا بو شاعره‌نی موفق شاعر حساب ائدیرم. بو کتابین نشرینی درین دۆشۆنجه‌لی خانېم زرین رزندی (طناز) خانېما تبریک دئییر، اۏنو ادبیات سمامېزدا یئنی بیر اولدوز کیمی دڲرلندیرمکده‌یم.
دکتر ح. م. صدیق
22 بهمن 1395 – تبریز
[1] آرتور پالارد. طنز، ترجمه سعید سعیدپور، تهران، نشر مرکز، 1378، ص 5.
[2] همان قایناق.
[3] محمدرضا اصلانی. فرهنگ واژگان و اصطلاحات طنز، تهران، انتشارات کاروان، 1385، ص 140.