مقدمه
در دوره صفویه، به مجموعه کلمات قصار، نصایح، اندرزها، تحقیق‌ها و ارشادات برجای مانده از شیخ صفی‌الدین اردبیلی، «قارا مجموعه» اطلاق می‌شده است.
« محمد بن محمد دارابی شیرازی» در تذکره « لطائف الخیال » می‌گوید: « این اثر را سلاطین صفوی بسیار گرامی می‌داشتند و در خزائن کتب خود حفظ می‌کردند » (1). « غریبی منتشا اوغلو » نیز در برگ شماره 105 از نسخه خطی منحصر بفرد آثارش، قارا مجموعه را تحریر شیخ صدرالدین و تقریر شیخ صفی الدین می‌شناسد و ادعا می‌کند که بسیاری از مطالب آنرا شیخ صفی در رؤیا به وی تلقین کرده است (2).
« شاردن » تاکید می‌کند که شاهان صفوی هنگام عزم سفر به قارا مجموعه مراجعه می‌کردند و به ذکر مناقب شیخ صفی از آن می‌پرداختند و نصایح وی را می‌خواندند (3). « مینورسکی » هم آنرا « سیرالصفیه » خوانده است که قارا مجموعه حاوی کتاب سیر و مناقب شیخ صفی‌الدین بوده است (4).
نسخه‌های خطی پراکنده‌ای که اکنون در دست غلات شیعه و برخی فرق صوفیه در ایران و ترکیه و عراق، تحت نامهائی مانند: البویوروق، قیلاووزالصفی، کلمات شیخ صفی، مناقب شیخ صفی، سیرالصفی و جز آن دست به دست می‌گردد، اجزاء پراکنده این کتاب عظیم و گرانقدر هستند که نگارنده، سعی کرده‌ام بخشی از آنها را با حدس و ظن قریب به یقین در یک مجلد فراهم آورم و تحت نام « قارا مجموعه » (5) منتشر سازم و اعتقاد دارم که با تجسس و تحقیق بیشتر در متون صوفیانه بازمانده از دوره صفویه و نسخ خطی رسالات موجود در میان فرقه‌های منسوب به شیخ صفی، می‌توانیم متن متقن‌‌تر این مجموعه عزیز را بازسازی کنیم. کشف و بازسازی کامل قارا مجموعه نیاز به چالشهای علمی نسل کنونی و آینده دارد و بسیج علمی گسترده‌ای می‌طلبد تا زوایای تاریک تقریرنگاری‌های احفاد شیخ صفی بر ما روشن گردد.
قارا مجموعه را در اصل نمی‌توان جزو کتب مناقب شمرد، بلکه نوعی تقریرنگاری و گردآوری تقریر نگاشته است. مانند: «اربعین» مجلسی دوم به عربی که در واقع تقریر درسی مجلسی است و گردآورنده آن معلوم نیست و یا « نهج‌البلاغه » مولی‌الموحدین که هیچگاه با نام گردآورنده و گردآورندگان خود نامبردار نگشت. در تقریرنگاری، مریدان دقت داشتند که کلمات قصار و مواعظ مرشدان را برای مسلوک داشتن سنت سلف بر روی کاغذ آورند و از این روی، این نوع رسالات با کتب مناقب فرق داشته است.
قارا مجموعه همانگونه که از محتوای عنوان آن پیداست، متشکل از رسالات چندی به نظم و نثر بوده است و در صدر همه‌ی آن رسالات، این دوبیتی نوشته می‌شد:
صفی‌ام، صافی‌ام گنجان نمایم
اوره ک درده جرم درد بی‌دوایم
بو وارلیقدان یول اوغانا آپاردیم
بو یوخلوقدا ارن تک خاک پایم
یکی از این رسالات با ویژگی بسیار قوی و متیقن از اوصاف رسالات قارا مجموعه، رساله‌ای است که تحت نام « یول اهلینه قیلاووز » یا « راهنمای اهل طریفت » که ما متن ویراسته و بازسازی شده آنرا در سال گذشته منتشر ساختنم و بخشی از متن قارا مجموعه قرار دادیم. متن این رساله اینک با برخی دیگر از اصلاحات جزئی دیگر بار و این بار همراه با برگردان فارسی در اختیار علاقه‌مندان به موضوع قرار داده می‌شود.
به نظر می رسد که در میان فرق اهل حق و فروع صفویه و قیزیلباشیه و هفتوانه و چهل تنان که در آذربایجان و کردستان پراکنده‌اند، بیاضهائی از این رساله باید موجود باشد. آدابی که در این رساله بیان می‌شود، همگی مو به مو از سوی طایفه‌های اهل حق امروزه مورد اجرا و اعتناست.
آقای مهندس محمد صادق نائبی از کسانی هستند که پس از انتشار کتاب قارا مجموعه آستینها را بالا زدند و با عشقی پرشور و بی‌آلایش به تکمیل کار ناقص این جانب و رفع نارسائی‌های نشر فوق پرداختند.
کتاب حاضر، ترجمه‌ی فارسی سخته و بسامانی از متن بازسازی شده‌ی « یول اهلینه قیلاووز » و شرح عالمانه لغات ناب ترکی توسط آقای مهندس نائبی است. ایشان به اتفاق همسر دانشور و فهیم خود در سال 1378 از دانشجویان من در درس زبان و ادبیات ترکی در دانشگاه صنعتی اصفهان بودند. تحقیق گسترده 16 ماهه ایشان در قدم نخست، ارائه کتاب « واژگان زبان ترکی در فارسی » به جهان ترکی پژوهی بود که به اتیمولوژی بیش از هزار ریشه ترکی راه یافته به فارسی پرداخته است. قدم دوم را نیز در اتیمولوژی دقیق و عالمانه و با ارزش لغات ناب قارا مجموعه در کتاب «قارا مجموعه از منظر واژه شناسی » برداشت. در ادامه « قارا مجموعه پژوهی » نیز مجموعه رسالات آنرا برای علاقه‌مندان و پژوهندگان ارائه می‌کنند که در آتیه ترجمه رسالات دیگر به دست ایشان را خواهیم دید.
گرچه اساس کار ایشان در ارائه متن رسالات، متن ارائه شده از سوی اینجانب در « قارا مجموعه » است، ولی در سازه‌بندی اثر دگرگونی ایجاد شده و برخی سهوها و نقصان‌ها نیز اصلاح شده است. زبان ترجمه بسیار روان و شیوا و لحن آن نزدیک به لحن عرفانی ترکی است. برخی شاهد مثال‌های منظوم شاه ختائی بعدها از سوی مستنسخان به متن افزوده شده است نه اینکه این رسالات در زمان شاه ختائی به رشته تحریر آورده شده باشد.
به هر روی، هنوز برای برپا ساختن متن کامل قارا مجموعه، راه درازی پیش روی داریم. بی‌گمان در آینده فرزندان ما موفق به کشف و یا حداقل بازسازی نخستین نسخه‌ی اصیل قارا مجموعه خواهند گشت و ما تا ایصال به چنین جشنی، آنی آرام نخواهیم داشت و روزان و شبان را به‌هم پیوند خواهیم داد تا غبار ستم سالیان را از چهره زلال و نورانی « قارا مجموعه » بزدائیم.