چاغداش شعریمیزده یئنی بیر جیغیر آچماقدادیر. بو جیغیرین گله‌جک طالعی حاققیندا نیشماق چوخ چتیندیر. بورادا هئچ جوره «تکرار» و «تقلید» قوخوسو گلمه‌ییر. فورما، مضمون، و بیان شیوه‌سی تان یئنی یئلپیک‌لر ایله یئلله نیر. من اونو، گنجلیگیمیزین سسی و هارایی کیمی دگرلندیریرم . ئوز نسلی‌نین ایچه‌ریک و ایسته‌گینی باغیران بیر دونیا گؤروشلو شاعیر کیمی تانیتدیرماق ایسته‌ییرم. من بورادا یالنیز اونون النیزده اولان شعرلری‌نین ئوزللیک‌لری حاققیندا دانیشاجاغام. اونون آچدیغی و یا آچاجاغی جیغیر حاققیندا قطعی سؤزو زامان و گله‌جک دانیشمالیدیر.
نوائی»نین شعرلرینده گوزومه چارپان بیرینجی ئوزللیک «مقاومت»[1] شعریمیمزی «اعتراض» استقامتینه چکمک و «اعتراض ادبیاتی» ایچون «ئورتوکلو» بیر دیل یاراتماقدیر.
بیزده مقاومت ادبیاتی، پهلوی شوونیزمی حاکمیتی دؤورونده یارانمیشدیر. اونون سارسیلماز تمثیلچی‌سی «میرحبیب ساهر» ایدی.
ولاکین لوائی‌نین یارادیجیلیغیندا بیر جور «فلسفه چیلیک» واردیرکی تمامیله ئوزونه مخصوص بیریؤن، عموم کوتله و انسانلیق منافعینی قوروماغا أستونلوک وئرن بیر اینجه صنعت یؤنو داشییر و همین سببه گؤره اونون گله‌جکده بحث موضوعونا چئوریلمه‌سینه و بیر نوع ابدی لشمه‌سینه اومید باغلاییرام. شاعیر ئوزو دئمیشکن:
گؤره‌سن ایندیدن صاباحیم ایچون
ئوزومده ایتیرم یئنه گون به گون؟
یئنه انسان قالدی، یئنه گله‌جک
ناغیل اوخوندوقجا گوزه‌لله شه جک[2]
لوائی گنجلیگیمیزین دغدغه‌لرینی داشیماغا باشلایان و اساس اجتماعی دونیا گؤروشونو فلسفی لشدیرمگی هدف سایان و یول آراییب آختاران و یوللارا جیغیر سالماغا جان آتان، حرارتلی بیر دیل صاحیبی دیرکی ئوزونو تاپماغا چالیشیر و فلسفه‌سیز هر جوره حرکتی «یوخو» حساب ائدیر.
بیردن سون یوخودان آچدیم گؤزومو،
گؤردوم‌کی قایالار تورپاق کپیردی.
الله! من نه گئج- گئج تاپدیم ئوزومو
کیم ایدی یوخومدا اورک سپیردی[3]
اونون فلسفه‌سی‌نین بیر یؤنو «مدنیت»[4] و وورغونلوغونو ساخلاما و «تمدّن»[5] فعلینه اویماماسیدیر. اودورکی سرحدلردن أوستون باخیر، استاندارد باخیشلار ایله دونیایا باخمیر و استاندارد آدلانان «تقید»لردن[6]قاچیر، هرنه‌یی ئوزونده آختاریر و انسانلیغی‌دا «ئوزونه دؤنمگه»[7] چاغیریر، دنیزدن آیریلانی دنیزه چاغیریر، ساحیلی معنا ائتمگی‌ده دوراخساق بیر دوشونجه‌لردن اوزاقلاشدیریر و اوخوجونو «بس ساحیل نه دیر؟» دئیه فیکره دالدیریر:
بیزده دالغا ایدیک چاتدیق
گؤردوم‌کی قایالار تورپاق کپیردی
الله! من نه گئج- گئج تاپدیم ئوزومو
کیم ایدی یوخومدا اورک سپیردی.[8]
بو شعرلری اوخویان هرکس «دیله‌ک چیلیگه»[9] قاپیلاجاقدیر. ایده‌آل و آرمان صاحیبی اولماغا چالیشاجاغدیر. گله‌جگه فیکیرلشه‌جکدیر. اونون حله‌لیک ایستک‌لری تعریق اولماییر، شعرلرینی آچماق لازیمدیر. بیزیم چاغداش ادبیاتیمیز خصوصیله چاغداش شعر دونیامیزدا «تنقید بوشلوغو» واردیر. بو بوشلوغو، عمومیتله بیز آتلاییب کئچیریک. اما یاخشی بیلیریک‌کی بو بوشلوغو آتملاماق یوخ، دولدورماق گره‌کیر، بئله یارانمالدیر. منجه لوائی‌کیمی گنجلیک بئله حاللارین یارانماسینادا سبب اولاجاقلار.
لوائی صنعتکاردیر، تاریخین یاشایان هر صنعتکارکیمی ده غریبدیر و ئوزونو غریب حسّ ائدیر. بئله حالی حس ائدن فضولی بابامیز دئسه‌کی:
ای فضولی! متصل دؤوران مخالیفدیرمنه
اونون گنج اوغلو لوایی مخالیفلرینه منظومه‌ده اتحاف ائدیر، اونا «دووار پوئماسی» یازیر. اونونلا دانیشیر، خسته خانایا گئدیر، اما «فلسفه‌لی» گئدیر و خسته‌لری دانیشدیریر و اونلارین حالین گودور:
بو زنگ دویمه‌سینی باسمیرکی بلکه،
او ئولسون، بو، اونون تاختیندا یاتسین.
ایشده بئله اولور ایکینجی خسته
ئولورکی بیرینجی مطلبه چاتسین[10]
بو شعرلر آچیلمازسا، اوخوجو بوش فضایا چاتاجاقدیر او هئچ سیاسی دگیلدیر، و لاکین تنقید گوجو ایله شعرلر آچیلارسا، فضا آلتیندا نه‌لر وار گؤره‌جه‌ییک...
لوائی شعری‌نین اساس یر باشقا یؤنوده، اونون تاریخه علمی و «دائره‌وی»[11] باخماسیدیر. بیزه مدرسه‌لرده عادت وئرمیشلرکی تاریخه «خطی»[12] باخاق. یعنی: «کئچمیش- ایندی- گله‌جک» خطینده، هر بیری‌نین باشقاسیندان منقطع و قیریلمیش وضعینه اینانیب، ئوزوموزه یاشام و «قوندارما کئچمیش غرور» آختاراق. اما او، بئله دوشونمور، اونون کئچمیشی ائله بیر «ماضی» دگیلدیرکی ایندی قورتارسین. او «خطی» دوشونمور، «دائره‌وی» دوشونور و کئچمیشی ئوزونده جاری، بلکه ساری بیلیر. سویون آلمانین ایچینده اولدوغو کیمی، گولابین قیزیل گول یاپراقلاریندان آخدیغی کیمی.
بئله بیر آرمانا چاتماق آسان دگیل، «عادتلر» واردیر، یئللر بیر طرفه اسدیگی‌کیمی سولاردا بیر طرفه آخیر، و لاکین:
من چایلارین عادتیندن چیخمالیام
من سولاری
اوز یوخاری
قاییدیرام
قاییدیرام قیزیل گولون کئچمیشینه...[13]
کئچمیشدن قوپمایان و قوپلوقلوغا هئچ اینانمایان شاعیر، وارلیغی «چین»[14]حساب ائدن، «مارتین هایدگر» کیمی خولیالارا جومان فلسفه‌چی دگیلدیر. او وارلیغین تام «وار اولماسینا» اینانیر و «ایندی»دن «گله‌جگه» قارشی یوللاناراق فریاد ائدیر و دئییر:
یوللار قورواینام
اوره‌گیمین چایلاری دوم دورو قان
...گلیرم!
منی اینان-
گلیرم![15]
سؤزومون اولینه قاییداراق، بیرداها تکرار ائتمه‌لییم‌کی من «محمدرضا لوائی»نی دایانیش و مقاومت شاعیری و دایانیشا گووه‌نن بیر فلسفه‌لی سؤز صاحیبی تانیرام. او، «نیچه» فلسفه چیلری کیمی یوخ، بلکه حکیم ملاعبدالله زنوزی تکی دونیایا باخیر، هامینی الله مخلوقو و«اینسان» حساب ائدیرو هامینی دایانیشا چاغیریر، ایشیغینی انسانلارین و داها دوغروسو انسانلیغین گؤزوندن آلماق ایسته‌ییر:
آچ گؤزلریوی
قوی ایشیقلانیم
قوی نور یادیما دوشسون![16]
سؤز یوخ كی بو شعر دفتری‌نین نشری چاغداش گنجلیگیمیزی شعر یازمادا «فلسفه‌لی» اولماغا چاغیراجاق و تكرارسیز، تقلیدسیز و گنجلیگیمیزین سسی و هارایی كیمی یئنی بیر جیغیر آچاجاقدیر.
[1]- Resistanse
[2] - ص 77 (اوشاقلیق شکیلی)
[3] - ص 64 (سون یوخو)
[4] - Cultare
[5] - Civilization
[6] - Obligation
[7] - Nastology
[8] - ص 11 (آرزی2)
[9] -Ideality
[10] -ص 117 (دووار پوئماسی)
[11] - Circular
[12] - Linear
[13] - Vapor
[14] - ص 72 (قاییدیرام قیزیل گوله)
[15] - ص 95 (گلیرم)
[16] - ص 57 (ائن بو هؤوشنه‌دن)
منبع: لوائی، محمدرضا. درینلیییمدی دنیز، تبریز، 1380.