محمد رضا باغبان کریمی
آذربایجان کولتور و ادبیاتی، تاریخ بویو بیر محکم زنجیر اولاراق، اونون حلقه‌لرینی تمثیل ائده‌ن زامان ـ زامان یوزلرجه عالیم، مبارز، فیلسوف، ادیب وصنعت‌کارلاری بوتون بشریت عالمینه سونموشدور. آتروپاتلار، بک‌لر، شاه اسماعیل‌لار، کوراوغلولار، نبی‌لر، ستارخانلار و اوختایلار ـ مبارزلر سیراسینی تشکیل ائده‌رک، فلسفه و دوشونجه عالمینده بهمنیارلار، سهروردی‌لر، هیدجی‌لر، زنوزی‌لر؛ ادبیات ساحه‌سینده نظامی‌لر، نسیمی‌لر، فضولی‌لر، صائب‌لر، ساهرلر و شهریارلار، صنعت عالمینده ده هابئله ـ یوزلرجه صنعت‌کارلاریمیز میدانا چیخمیشلار. بو زنجیر سلسله‌سی یوز ایللر بویو داوام ائدیب، چاغداش گونوموزه کیمی قیریلمامیشدیر.
چاغداش کولتوروموز و ادبیاتیمیز ـ مشروطه انقلابیندان اسلامی انقلابا و حتا بو گونه کیمی مختلف دؤنوملری باشدان آشیرمیش؛ بیر زامان ظولمه‌تین حؤکم سوردوگو دؤنومده معجزلر، اعتمادلار بو ظولمتی یارمیشلار، سونرا دموکراتیک ادبیاتیمیز میللی حکومت‌له برابر ارتجانی دالا باشمیش، سیخینتی ـ بوغونتو باشدان حاکیم اولان چاغدا، ادبیاتیمیز دا نوحه و مرثیه ادبیاتی بیر طرفدن و شبچره ادبیاتی او بیری یاندان سس ـ سسه وئرمیش، آنجاق سوسمامیشدیر.
دیکتاتورلوق مؤحکم‌لشدیکجه، صاندیق ادبیاتی گوجلنمیش و شاعیرلریمیز یاراتدیقلارینی صاندیغا ییغمیشلار. آنجاق انقلابین غلبه چالماسیندا، بوتون مبارزه اوجاقلاری، آذربایجان شعر و صنعتی ایله یانیقلی و ایشیقلی اولموشدور. چاغداش ادبیاتیمیز، چئشیدلی ائنیش ـ یوققوشلاری، آلچاق ـ اوجالاری باشدان آشیراراق، بو گون بیر ایشیقلی اولدوز کیمی دونیا ادبیاتی گؤیونره پارلاییر. بو ادبیاتی دیری ساخلایان و گونو ـ گوندن زئنگین‌لشدیره‌ن‌لردن بیری، پروفسور دکتر صدیق جنابلاری اولموش و اللی ایله یاخین، ادبیاتیمیزین، ها بئله خالقیمیزین باشدان کئچیردیگینی تمثیل ائتمیشدیر. صدیق معلمین یاشاییشی خالقیمیزین یاشاییشی ایله سیخ باغلی اولموش، 100 دن آرتیق اثرلرین یاراتماسیلا، خالقیمیزین تاریخینه بیر گوزگو اولموشدور. بو باغلی‌لیق او قده‌ر مؤحکم‌دیر کی اوستاد اثرلرینی آراشدیرما، آذربایجان تاریخینی و خالق دورومونو آراشدیرما کیمی ده‌گه‌رلندیرمک مومکوندور. شاه دؤورونون سیخینتی ـ بوغونتو چاغیندا، خالقیمیز فشار آلتیندادیر. صدیق هاردادیر؟
ـ خالقینا تای محبسلرده، حبسخانالاردا!
انقلابین اودو آلیشارکن، صدیق نه ائدیر؟
ـ یولداش، انقلاب یولوندا و یئنی‌یول درگی‌لرینی چیخارماقلار، طاغوتون و امپریالیستلرین یاخاسیندان یاپیشمیش، خالقیمیزین حاققینی آلماقدادیر.
سونرا، انقلابدان تؤره‌نن آزادلیق فضاسیندا، آذربایجان کیملیگینی ثبوتا چاتدیرماق اوچون اؤلکه‌میزین باشا ـ باشیندا بوتون بیلیم یوردلاریندا یوزلرجه غئیرتلی ـ گنج ـ اؤیره‌نجیلری باشینا توپلاییب، وطن‌پرورلیک، انسان سئوه‌رلیک درسینی اؤیره‌دیر. میللی ـ فرهنگی دیرچه‌لیش دؤنمینده گئجه ـ گوندوزونو بیر ـ بیرینه دؤیونله‌میش، بو حرکه‌تین اؤنونده یول گؤسته‌ریر. هئچ اینانمایین کی بو دیرچه‌لیش توکنیب و یا سوسوبدور. بلکه یولونو باشقا بیر شیوه ایله داوام ائتدیریر. بو حرکت و کولتوره‌ل وارلیغیمیز درینلشمکده‌دیر. فرهنگی گئدیش، علمی سویه ده ایره‌لی سورولور. عالیمیمیز ده اونونلا یاناشی، علمی ـ تدقیقی ایشلری ایره‌لی سورور. بونا شاهید اولان ـ اونلارجا علمی ـ تدقیقی ایشلردیر:
مولانا فضولی، عمادالدین نسیمی، حکیم ابوالقاسم نباتی، سید عظیم شیروانی‌نین دیوانینی علمی ـ تنقیدی متن ایله میدانا چیخارماسی بیر اؤرنک‌دیر. دیوان لغات‌التورک، اورخون آبیده‌لری، اسکی تورک یازیتلاری ـ «ادبیات دیرین آذربایجان» آدیلا چیخاردیغی اثر، باشقا بیر اؤرنک‌دیر. بونلارلا یاناشی، دونیادا ایلک دفعه اولاراق ادبیاتیمیزین گیزلی قالمیش یؤنلری‌نین آچیقلاماسی، ده‌گه‌رلی اثرلری توز آلتیندان قورتارماق، تانینمامیش عالیملریمیزی دونیایا تانیتدیرماق، بئیره‌ک قوشچو اوغلو، شیخ ولی شئرازی و نهایتده شیخ صفی‌الدین اردبیلی‌نین «قارا مجموعه»سینی تانیتدیرماقلا، ائلیمیزه یئنی اوغورلار قازانیر.
یاردیم عصردیر آذربایجان تاریخی، آذربایجان ادبیاتی و آذربایجان خالقینی تمثیل ائدیر و بیز اوندان وطن‌پرورلیک، انسان سئوه‌رلیک، تواضع‌کارلیق، درین و علمی دقت، هابئله خالقین سعادتی اوغوروندا جاندان اسیرگمه‌مک و یورولماماق اؤیره‌نیریک. یاریم عصر بیر خیرخواه انسان کیمی دؤورانیشی اولموش، آدامیزدا سئوگی، محبت، دوستلوق، انسانلیق، بیرلیک و مبارزه روحونو گوجلندیرمیشدیر. آنجاق یاریم عصر تامام، ائلیمیزین آجییان یاراسی اولاراق خالقیمیزین دردلریله آلیشیب یانیب، اما هئچ زامان سوسماییبدیر و مینلرجه ائلیمیزین قیزلاری و اوغلانلاری‌نین الینه قلم وئرمیش و آذربایجان وارلیغیندان مدافعه‌یه حاضیرلامیشدیر.
دکتر محمدزاده صدیق ـ دوزگون ـ اؤز طالعینی خالقیمیزین طالعی ایله باغلامیشدیر. او، دونیایا گله‌ن گوندن وطن عشقیله نفس چکیب، اوره‌گی خالق ایله دؤیونوب، اونونلا آغلاییب ـ گولوب؛ سانکی 40 ـ جی ایللرده ـ 50 ـ 1340 ـ تکجه آذربایجان یوخ، بلکه بوتون ایرانی شاهلیق رژیمی‌نین قارانتیسی بوروموشدور و دیکتاتورلوق حؤکم سوروردو. او زامان ظالیم دیکتاتورون قیلینجی‌نین دالی و قاباغی کسرلی اولاراق، امپریالیسم ایله اگلنجه‌لر قوروب، میلّتیمیزه قان قوسدوروردو. بئله بیر دؤوراندا آذربایجان ضیالیلاری ساکیت اوتورمامیشلار و میدانی بوراخمامیشلار. تاریخین همیشه‌سی کیمی تبریز سینه‌گریب، ایگیدلرینی میدانا گؤنده‌رمیشدی. گنجلر، بیر الده سیلاح، بیر الده قلم، ظولمه‌تی یاراماق اوچون شهرلرده، کندلرده، داغلاردا، اورمانلاردا دؤیوشه چیخیرلار.
آنجاق قلم سیلاحی اؤز ایشینی گؤرور. دوزگون ده بئله بیر فیرتانالی زاماندا بیر چالیشقان یازیچی کیمی سینه‌گریب، الینه قلم آلیر. آذربایجان تاریخیندن، ایگیدلریندن، کولتوروندن و وارلیغیندان یازیر و ملّتی اویاتماغا چالیشیر. صدیق دورمادان ـ یانمادان یازیر ـ یارادیر. آنا دیلینه یازماغا ایمکان وئرمه‌ییرسه‌لرده، فارسجا یازماقدان چکینمه‌ییر. زامانلا آددیملاییر و ایره‌لی گئدیر. اونلارجا کتاب یازیر؛ آراشدیرمالار ایره‌لی سورور. فولکولور توپلاییر، آنجاق ساکیت اوتورماق گوناهی‌دیر ـ دئیه چالیشیر. بونا گؤره‌ده دفعه‌لرله توتولور، دوستاق اولور، آنجاق سوسماییر. آزادلیق عشقیله چیرپینیر و نهایت ملّتیمیز غلبه چالاراق، آزادلیق نسیمی اؤلکه‌میز اسیر.
اوستادین اثرلرین و یاشاییشینی «ائلیمیزین آجییان یاراسی» کتابیندا آچیقلامیشام، آنجاق بورادا، نئچه یئنی اثرلرینی آراشدیرماغا کفایتله نئجه‌یم. اوستادین بو نئچه اثری حاضیرلاماقدا علمی دقتی، درین وسواسی، گئنیش آراشدیرماسی و زئنگین معلوماتی گؤز اؤنونده جانلانیر و هله ده ـ یئنه ده عالیم، خالقیمیزلا بیرگه نفس چکیر. بیر دوزگون معلم کیمی ملّتی‌نین الینده یاپیشیب وارلیغینی، کیملیگینی دونیایا آندیرماق اوچون چالیشر. ایندی بو اثرلرین نئچه‌سینه بیر اؤته‌ری باخماق گره‌کیر:
دیوان لغات‌التورک
بیلدیگیمیز کیمی، دیوان لغات‌التورک دونیا ادبیاتیندا اؤزه‌ل بیر یئر توتموشدور. بو اثر، تورک دونیاسی‌نین وارلیق سندی‌دیر و دونیانین ایلکین انسیکلوپئدیاسی تانینیر. بیز بو اثرده تورک دیلی‌نین تاریخینی، گرامرینی، ادبیاتینی و تورک ملّتلرین جغرافیاسینی اؤیره‌نیریک. بورادا 7500 دن آرتیق تورک سؤزلریله برابر 300 آتالار سؤزو، 300 دن چوخ شعر اؤرنک‌لری، تورک دیللری‌نین قانون ـ قایدالاری و مختلف لهجه‌لر و شیوه‌لریله برابر، بو گونلو دیلچی‌لیک علمی‌نین شیوه‌سیله 1000 ایل بوندان اؤنجه محمود کاشغرلی‌نین قلمیندن اؤیره‌نیریک. آنجاق بیر بؤیوک ملّتین تکجه بئله بیر کتابی اولورسا، اونون وارلیغینا کفایت قده‌ر ده‌گه‌رلی بیر سنددیر. گئچن یوز ایلده بو کتاب ادبیات دونیاسینا تانیناندان بو گونه قده‌ر، دونیا دیللرینه چئوریلمیش، دونیا سویه‌سینده بؤیوک قورولتایلار قورولموش، نهایت سئویله ـ سئویله اوخونموشدور. نه یازیق کی فارس دیلینه چئویله‌رک اونون ده‌گه‌ری بیلینمه‌میش و دیلماجین بیلمه‌دیگی نه گؤره بؤیوک یانلیشلارلا دولموش و غرضلی باخیشلارلا زهرلنمیشدیر. آنجاق دکتر صدیق بو ده‌گه‌رلی کتابی فارسیجایا ترجمه ائتمک‌له، هم فارس ادبیاتینا بؤیوک بیر تحفه باغیشلامیش، هم ده آذربایجان تورک ادبیاتینی تانیتدیرماقدا بؤیوک بیر آددیم گؤتورموشدور. عالیمین ده‌گه‌رلی ایشینی تانیماق اوچون بیر بالاجا دایانیب، کتابی واراقلاماق لازیمدیر.
دیوان لغات‌التورک 1000 ایل بوندان اؤنجه، عربلرینه ایستک‌لرینه و تورک دونیاسینا تانیش اولماقلاری هوسینه جواب اولاراق، کاشغرلی محمود طرفیندن عربجه یازیلمیشدیر. بو کتاب 19 ـ جی عصرین ایکینجی یاریسیندا تانینیر و اوزه چیخیر آنجاق آز بیر زاماندا دونیا عالیم‌لری‌نین دقّتینی اؤزونه چکیر. آلمانجا، انگلیسجه، روسجا، ایتالیانجایا چئوریلیر و دونیادا اؤزونه گؤزه‌ل بیر یئر آچیر. بو آرادا صدیقین ترجمه ائتدیگی اثر فارس ادبیاتینا بؤیوک بیر خدمت ساییلیر. اوستادین دیلی کسرلی، آخیجی و قالارقی بیر دیلدیر. فارس دیلی‌نین زئنگین‌لشمه‌سینده بؤیوک بیر آددیم‌دیر. اوستادین اوچ دیله تایسیز تانیشلیغی ـ عربجه، فارسجا و تورکجه‌یه احاطه‌سی سبب اولور بو ترجمه علمی سویه‌ده و ادبیاتچی بیر دیلده فارسجایا چئویریلسین.
کاشغرلی محمود 380 هجری ده ایستی گؤلون یاخینلیغیندا یئرله‌شن بارسفان شهرینده دونیایا گلدی. او، اوچ اثرین یازاری‌دیر کی تکجه دیوان لغات‌التورک بو گونه قده‌ر اله گلمیش و ایکی اثری هله‌ده گیزلی قالمیشدیر. کاشغرلی 97 یاشیندا 477 هـ . ایلینده وفات ائدیر. بو اثری 80 یاشیندا اولان زامان یئتیریر و اسلام خلیفه‌سینه تقدیم ائدیر.
اثر، 1333 هـ . ده ایلک دفعه استانبولدا چاپ اولدو و دونیادا آلقیشلاندی. بو کتاب عربجه‌دیر و تورک دیلی‌نین صرف و نحو، تاریخ و ادبیاتینی عربلره اؤیره‌تمک اوچون یازیلمیشدیر. بئله‌لیکله اونون تورکجه‌یه چئویرمه‌گی ده لازیم ایدی. ایلک ترجمه ده معلم رفعته نصیب اولدو. سونرا عاطف قونیه‌لی ده بو ایشه ال قویدو. آنجاق بو ایکی ترجمه‌نین هئچ بیری چاپ اولمادی و نهایت پروفسور بسیم آتالای بو ایکی ترجمه‌نی اله آلاراق، داها علمی و دقتلی بیر اوسلوبدا اونو چئویردی و بوتون عالیم‌لرین آلقیشلارینی قازاندی. سونرا بوتون تورک خالقلاری طرفیندن اؤز آنا دیللرینه چئوریلیب یاییلدی. اوزبک، آذری، اویغور، قزاق و باشقا تورک دیللرینه ترجمه اولدو.
فارسجایادا ترجمه اولموش. بو ایشی دکتر محمد دبیرسیاقی، کارل بروکلمان و دهری دیلچین چئویرمه‌لرینه آرخالاناراق کتابین اسم و ضمیر بؤلومونو فارسجایا چئویرمیشدیر. دکتر صدیق اؤز ترجمه‌سینده، دبیرسیاقی‌نین یانلیشلارینی آچیقلایاراق، اونون ایشینه علمی تنقید ایله توخونوب و اونون ایکی اساس دیله ـ عربجه و تورکجه‌یه ـ یاخشی تانیش اولمادیغیندان فارس دیلینه ده بؤیوک سهولرله بیر کتابی چئویرمیشدیر. بئله بؤیوک بیر کتابین ترجمه‌سینه بؤیوک بیر عالیم ده ال قویوب یاناشمالی‌دیر و هر کسین ایشی ده‌گیلدیر.
دیوان لغات‌التورک دونیا دیللرینه ترجمه اولاندان سونرا، ادیبلر و آراشدیرماچیلار بو اثره توخونوب گؤزه‌ل علمی ایشلری ایره‌لی سورورلر. اثرین فوتو صورتی دؤنه ـ دؤنه یاییلمیش و 1971 ـ جی ایلده فرغانه شهرینده علمی بیر قورولتای قورولور و دونیا ادیب‌لری کاشغرلی محمودی و دیوان لغات‌التورک اثرینی عزیزله‌مک اوچون توپلاشیب، علمی کشفیاتی پایلاشیرلار. بو قورولتایدا 43 علمی مقاله اوخونور. 1972 ـ جی ایلده «تورک دیلی» درگیسی 15 آرشدیریجی‌نین ده‌گه‌رلی آراشدیرمالارینی بیر یئره توپلاییب یاییر. 1974 ـ جی ایلده رشاد گنج، 410 صحیفه‌لیک بیر آراشدیرمانی دونیا ادبیاتینا سونور و نهایت 1999 ـ جی ایلده یونسکو طرفیندن کاشغرلی محمود ایلی تانیناراق، دونیانین مختلف اؤلکه‌لرینده علمی قورولتایلار قورولاراق، علمی آراشدیرمالار اورتایا گلیر. بورادا 20 دن آرتیق یئنی کشفیاتی اورتایا آتان اثرلر یاپیلیر و ده‌گه‌رلی ایشلر گؤرولور.
اوستاد صدیق بو حرکتلرین آردینجا، بوتون بو آراشدیرمالاری الده ائده‌رک، گؤزه‌ل و علمی بیر تحقیق و تدقیقه حاضیرلاشیر و اؤز هنریله برابر علمی تاپینتی‌لارینی فارسیجا قلمه آلیر و بو شاه اثری فارسیجایا ترجمه ائده‌رک 72 صحیفه‌لیک بیر مقدمه ده بوتون علمی کشفیاتی بیر یئره توپلاییر. عالیم، فارسی، تورکو، عربی، آلمان و انگلیس دیللرینه اولان معلوماتی و هنری الینه آلیب 126 قایناغی آلت ـ اوست ائده‌ندن سونرا، اؤز باجاریغی و علمی گوجو و هنری استعدادی ایله فارس ادبیاتینا بیر ده‌گه‌رلی ترجمه‌نی هدیه وئریر. اوستاد، ایلک اؤنجه دیوانی اینجه‌له‌ییر، مختلف ساحه‌لرده آراشدیریر، اثرین دهگهرینی خاطیرلاییر، اونون مؤلیفینی تانیتدیریر و سونرا وار گوجویله، نبوغو و هنریله اونون چئویرمه‌سینه ال آپاریر. بو چئویرمه‌دن بوتون علمی شیوه‌لری ایشه آپاریر. بونون دهگهرینی سیناماق اوچون، بو اثرین بیر پاراگرافینی اوستادین ترجمه‌سیندن اوخویالیم:
«در باب تیره‌های ملت ترک و نام‌های آنان
ترکان در اصل بیست تیره‌اند، همگی به ترک پسر یافث پسر نوح پیغمبر ـ که درودهای خداوند بر او باد ـ می‌رسند. اینان روم پسر عیصو، پسر اسحاق پسر ابراهیم پیغمبر را ـ که درودهای خداوند بر او باد ـ به یاد می‌آورند. از میان اینان، هر تیره چندین قبیله و اوبه است که شمار آنها را تنها خدا داند. من از میان آنان تیره‌های اصلی و بسیار مهم را برشمردم و نام اوبه‌ها را رها ساختم.
تنها آنچه را که دانستن آن هر کس را بایسته است، طوایف اوغوزان ترکمن و نشانه‌های گله‌هاشان را برشمردم. گذشته از آن، سرزمین هر تیره را نیز یاد کردم.
نزدیک‌ترین تیره‌ها به بیزانس، کشور روم، بجنک Bəçənk است، سپس نام قفجاق Qəfçaq، اُغزOğuz، یماک Yəmək، بشغرت Başğart، بسمل Basmil، قای Qay، یباقو Yabaqu، تتار Tatar، قرقزQirqız می‌آید.
قرغیزان به کشور چین نزدیک‌اند. این تیره‌ها همگی از کناره‌های کشور روم به سوی خاور چین گسترده شده‌اند: چکل Çigil، تخسی Toxsi، یغما Yağma، اغراق Əğraq، جرق Çaruq، جملComul، اُیغر Uyğur، تنکت Tagut، ختای Xitay.
کشور «ختای» همان چین است. پس از آل توقاج Tawqaç می‌آید. آن نیز، همان ماچین است. این تیره‌ها در حدّ میانه‌ی جنوب و شمال واقع شده‌اند. هر یک از آنان را در این دایره نشان داده‌ام.»
بو کتابین ده‌گه‌ری اونون دوزگون معلوماتیندا و گؤزه‌ل ـ دوزگون ترجمه‌سینده‌دیر. بو اثر 1384 ـ جی ایلده تبریزده اختر یایینلاری طرفیندن یاییلمیشدیر.
نسیمی دیوانی
دکتر صدیقین یئنی علمی ایشلریندن بیری، عمادالدین نسیمی‌نین تورکجه دیوانینا مقدمه و حاشیه‌لر یازاراق، تنقیدی متنی‌نی چاپ حاضیرلاماق و اؤز درین آراشدیرمالارینی بو ساحه‌ده بیر یئره توپلاماقدیر. بیلیریک عمادالدین نسیمی، آذربایجان ادبیاتی‌نین گؤرکملی شاعیری، بشریت دونیاسی‌نین پارلاق اولدوزو و دوشونجه عالمی‌نین سؤنمز گونشی‌دیر کی اسلام دونیاسی‌نین اوچ دیلینده عربجه، تورکجه و فارسجا شعر سؤیله‌مکله، دونیا مسلمانلاری آراسیندا اؤزه‌ل بیر یئر آلمیشدیر. اونون دیوانی اسلام دونیاسی‌نین زئنگین خزینه‌لریندن ساییلاراق، بو اوچ دیلده اولان ملّتلری بیر ـ بیرینه یاخینلاشدیراراق، اونلاری بیر بیرلشدیرمکده اؤنملی بیر رول اوینامیش و اسلام معارفی‌نین یوکسلمه‌سینده اؤزوندن باجاریق گؤسترمیشدیر. بو بؤیوک و اؤلمز شاعیرین اثرلری دؤنه ـ دؤنه دونیادا چاپ اولموش، ایراندا دا تورکجه و فارسجا دیوانی دفعه‌لرله یاییلمیشدیر، آنجاق علمی سویه‌ده، بونلارین هامی‌سیندان افضل و یوکسک بیر اوجالیقدا دایانان دکتر صدیق جنابلاری‌نین یایدیغی دیوان اولموشدور.
دونیا ادبیاتیندا، آذربایجان ادبیاتی عمادالدین نسیمی و مولانا فضولی کیمی شاعیرلرین آدیلا تانینیر. اونون تورکجه 25 مین بیتدن عبارت اولان دیوانی، مختلف علمی چالیشمالار و آراشدیرمالاردان سونرا، دقیق علمی بیر سویه‌ده چاپ اولموش و ایندی اللرده‌دیر. اونون مختلف چاپلاری استانبولدا، باکی‌دا، تبریزده و تهراندا یاپیلاراق، بؤیوک ادیب و عالیملر: پروفسور حمید محمدزاده، پروفسور حمید آراسلی، پروفسور جهانگیرقهرمانف و یوزلرله باشقا عالیملر طرفیندن چوخ نفیس بیر شکیلده و علمی سویه‌ده، علمی ـ تنقیدی متنلر اساسیندا باش وئرمیشدیر کی بونلارین هامی‌سیندان ده‌گه‌رلی و علمی بیر ایش اولاراق دکتر صدیقین حاضیرلادیغی و درین اینجه‌له‌مه‌لردن سونرا چاپ ائتدیگی دیوان اولموشدور. بونون بئله بیر ده‌گه‌ره مالیک اولماسینا نئچه ـ نئچه نه‌دنلری واردیر کی اونلاری تانیماق گره‌کیر.
تاریخ بویو نسیمی‌نین دیوانیندان یوزلرجه الیازمالار یارانمیش و کتابخانالارین بزه‌گی اولموشدو. یوزلرجه تذکره یازانلار، نسیمی‌نین یاشاییشی، شعرلری و دوشونجه عالمی حاققیندا سؤزلر یازمیشدیر. لطائف‌نامه (مجالس‌النفائس)، تذکره‌ی لطیفی، تذکرة‌الشعرای چلبی، مشاءالشعرا، کشف‌الظنون، مجالس‌العشاق، اعلام النبلا، ریاض‌الشعرا، ریاض‌العارفین، ریحانة‌الادب، شهداء‌الفضیله، اسلام انسیکلوپئدیاسی و یوزلرجه ادبیات‌شناسلار، مستشرقلر، مختلف ملّتلرین تورکولوگلاری، فارس، تورک و عرب عالیم‌لری یوزلرجه کتاب و مقاله نسیمی‌نین یاشاییشی و اثرلری حاققیندا یازمیشلار و بونلارین سونوجو اولان دکتر صدیقین حاضیرلادیغی اثر اولموشدور.
14 ـ جو یوز ایلدن بو گونه قده‌ر، نسیمی حاققیندا متضاد فیکیرلر، مختلف آراشدیرمالار اورتایا گلمیش و هله‌ده اونون یاشاییشی و غزللری، ادیب‌لرین و عالیم‌لرین دقت مرکزینده‌دیر. بو سطیرلرین یازارای، نسیمی حاققیندا دؤرد کتاب یازاراق، هله ده سؤزونو بیتیرمیش سانماییر.1
دکتر صدیقین یازدیغی و حاضیرلادیغی دیوان، علمی باخیمدان بوتون چاپ اولموش اثرلردن اوستون بیر یئر آلیر. بونون نه‌دن‌لرینی بئله سیرالاماق اولار:
1 ـ بو اثرده وئریلن معلومات، نسیمی‌نین یاشاییشی حاققیندا، هم دوزگون و هم چوخ اطرافلی‌دیر. اونون یاشاییشی و بارلی عؤمرو ـ اولاندان اؤله‌نه قده‌ر اعتبارلی قایناقلاردان آلیناراق درین آراشدیرمالارا آرخالانیر و دوزگون بیر معلومات چیخاریلیر. بورادا اونون یاشاییشیندان علاوه، دوشونجه دونیاسی دا دوزگوندن قیراقدا قالمامیشدیر.
عالیم، بورادا 58 تورکجه قایناق، 69 فارسجا، 6 عربجه و 32 لاتینجا قایناقدان یارارلانمیشدیر. تکجه بیر دیوانی تدقیق و بیر شاعیری تانیماق اوچون 165 قایناغی آلت ـ اوست ائتمک، دقتلی بیر عالیمین علمی ایشی اولا بیلر. هله بونلاردان علاوه، عالیمین بو ساحه‌ده‌کی کشفیاتی‌نین دا اؤز یئری واردیر.
2 ـ دکتر صدیقین هر اوچ دیله تایسیز تسلطی سبب اولموشدور دقتله بو قایناقلاری آراشدیریب، دیوانلاردا بو گونه قده‌ر بیلینمه‌دیگی سؤزلردن ده واز کئچمه‌میشدیر. صدیق جنابلاری باشقا علملره مالیک اولدوغوندان چالیشمیشدیر نسیمی‌نین گیزلی قالان دوشونجه دونیاسینی دوزگون صورتده تانیسین؛ او جومله‌دن اونون عرفان عالمینده قرآن دونیاسینا اشاره ائدیجی شعرلرینی آچیقلاییب، دوزگون معناسینی تاپسین. بیر بالاجا دایانماق بورادا لازیم گیلر. نسیمی‌نین «مقدمة‌الحقایق» آدیندا بالاجا بیر اثری واردیر. بو اثر نثر ایله یازیلاراق، تورک دونیاسی‌نین گؤزه‌ل دوز یازیسی کیمی ده‌گه‌رلندیرمک لازیمدیر. بو اثرین بو گونه کیمی 7 الیازماسی تانینمیشدیر. اونون ان اسکی استنساخ تاریخی 963 هـ . ایلینه عاییددیر. بو اثر، حروفلیگین اساس اینانجی‌نی شرح ائده‌ن فنی و علمی بیر رساله‌دیر. بو اثر، تأسفله بو گونه قده‌ر چاپ اولمامیشدیر. آنجاق دکتر صدیق بو رساله‌نی چوخ دقتله آراشدیریب، علمی سویه‌ده آچیقلامیشدیر. شاعیرین بو اثری، قرآن و دینی قایناقلارا اساسلانان مقدس بیر اثردیر. او، قرآن تفسیری کیمی‌دیر. نسیمی بورادا بیر سیرا سوره‌لری و آیه‌لری آراشدیریب، اؤز دوشونجه و فلسفه‌سینه، عرفان دونیاسیندا و حروفی‌لیک مکتبینه اینام بسله‌مک قایناقلارینی گؤستریر. بو اثر نسیمی‌نین اؤزه‌للیک له دوشونجه و اینام عالمی‌دیر و اونون دوشونمه‌سی هر ساده اوخوجونون ایشی ده‌گیلدیر بلکی فلسفه و عرفان عالیمنه تانیش اولان بیر کیمسه‌لر اوندان یارارلانا بیلر. آنجاق دکتر صدیق کلمه به کلمه، حرف به حرف، اونون سؤزلرینی آچیقلامیش و شاعیر دوشونجه عالمینه یول تاپاراق، بو یولو هامبارلامیشدیر. بو چتین و علمی ایشین دهگهرینی بیلمک اوچون، دیوانین مقدمه‌سینده 65 دن 72 ـ جی صحیفه‌لره مراجعه ائتمک لازیم گلیر. بونا دقت ائتمه‌دن، نسیمی‌نین فیکیر دونیاسینی تانیرام ـ دئمک یانلیش‌دیر و صدیقین علمی چالیشماسینی آنماق دا چتین‌دیر.
3 ـ صدیق بو دیوانین تدقیق ایشینده، هر بیت و هر سؤز اوستونده دایانیب دقتله آراشدیرمالار آپارمیشدیر. هر شعرین وزنی، آهنگی، فورمو و محتواسی اوزه‌رینده دایانمیش، مختلف الیازمالاری توتوشدورموش و ساغلام بیر دیوانی یاراتما دا هئچ چالیشمادان اسیرگه‌مه‌میشدیر. بیر بالاجا کلمه‌دن، بلکه حرفدن ده واز کئچمه‌میش، هئچ بیر سؤزه اعتناسیز قالمامیش و نهایت عئیب‌سیز ـ ایرادسیز بیر دیوان وئرمیشدیر. بئله بیر علمی دقت تایسیز و سانازدیر. او، بو ایشده جان یاندیریب و خالقینا، ها بئله ادبیات دونیاسینا بیر اینجی باغیشلامیشدیر. بو اثر 724 صحیفه‌ده، 152 صحیفه‌لیک بیر اؤن سؤز ایله چاپدان بوراخیلمیشدیر و ادبیاتیمیزین و خالقیمیزین شأنینده اولان بیر اثردیر.
سیدعظیم‌شیروانی‌نین دیوانی
دکتر صدیقین باشقا علمی اثرلریندن بیری ده کلاسیک شاعیریمیز سیدعظیمین دیوانی‌دیر کی یئنه ده بورادا دکتر صدیقه مخصوص علمی شیوه و تدقیق ایله اوز ـ اوزه گلیریک. بورادا، اوستاد علمی وسواس ایله شاعیرین یاشاییش طرزینی آچیقلاییر. حتا مکتبدارلیق شیوه‌سینی اونوتماییر. بونلارین ایزینی شاعیرین دیوانیندان علاوه باشقا قایناقلاردان دا تاپماغا چالیشیر و دوزگون معلومات اله گتیرمک اوچون چوخلو قایناقلاری، معاصرلری‌نین دیوانلارینا دا مراجعه ائدیر. سیدعظیمین اردبیل سفری و تذکره‌سینده یازدیغی گونئی آذربایجان شاعیرلری‌نین یاشاییش و اثرلری، عالیمین گؤزوندن قاچا بیلمه‌ییر.
شاعیر، زمانه‌سی‌نین فعال ادیبلریندن و شاعیرلریندن، هابئله ائتکی‌لی عالیملریندن ساییلماغینی گؤسترمک اوچون، زامانین مختلف ادبی ـ علمی ییغینجاقلارینی آراشدیریر. بیت‌الصفا دا اولان تأثیر و فعالیتینی گؤستریر. چاغداش شاعیرلریله مناسبتلرینی آراشدیریر و آرالاریندا کئچیریلن مناظره و مشاعره‌لری آچیقلاییر. سونرا شاعیرین فیکیر دونیاسینا چاتارکن، اونون موقعیتی‌نی تحقیق آلانینا چکیر. آذربایجانین ایلک درگیسی اولان «اکینجی» ایله باغلیلیغینی گؤستریر. باشقا شاعیرلریله یازیشمالارینی اورتایا گتیریر و اونون چاغداشلارینی تانیتدیریر. بورادا بیز باهار شیروانی، علی‌اصغر نورس، عاصی‌قره‌باغی، علی‌حیدر فروغی، محمدتقی قمری، نامی، سید ابوالقاسم نباتی، فانی تبریزی، راجی تبریزی، دلسوز تبریزی، اسماعیل ناکام، محمدآقا جرمی و باشقالاریلا علاقه‌لرینی آچیقلاییر. اونون بؤیوک شاگیردلریندن دانیشیر. سونرا کلاسیک شاعیرلریمیزدن الهام آلماسینی گؤستریر و نهایت شاعیرین بیر ـ بیر اثرلرینی: دیوان، مکتوبات، حکایات منثوره، حکایات منظوم، سیچان و پیشیک، هجویه‌لر، پریشان‌نامه، کلیات فارسی، قصص‌الانبیاء، غزوات، مقتل، شیروان‌نامه، فارسجادان و روسجادان ائتدیگی ترجمه‌لری و نهایت سیدعظیمین تذکره‌سینی آراشدیریر.
دکتر صدیق بو دیواندا اولان شاعیرین ادبی اؤزه‌للیک‌لرینی ده آشکارا چیخاریر. ادبی دیلی و اوسلوبونو آیدینلاشدیریر و حتا شاعیرین چاپ اولان دیوانلارینی آراشدیرمادان واز کئچمیر. دکتر صدیق بو 730 صحیفه‌لیک اثره 126 صحیفه مقدمه‌سی ایله اؤزونه مخصوص اولان دقتی ایشه آپارمیشدیر. او بورادا بوتون شعرلرین بؤلگو و اولگولریله برابر وزن‌لرینی ده یازیر.
شاعیرین دیوانی ایراندا و آذربایجاندا دؤنه ـ دؤنه چاپ اولدوغونو بیلیریک، آنجاق اوستاد حاضیرلادیغی دیواندا بیر یانلیش دا تاپماغا مجال وئرمه‌یه‌رک، مکمل و تام اولغون بیر دیوان اوخوجولارین الینه وئریر.
دیوان فضولی
حکیم ملامحمد فضولی آذربایجان ادبیاتی‌نین تانینمیش گؤرکملی شاعیر اولاراق، تاریخ بویو غزللریله میلیونلار انسانین اوره‌گینی اوخشاییب و چوخلاری‌نین معنوی دونیالارینی آچیقلامیشدیر. 500 ایلدیر کی فضولونون غزللری، تورک دیللی ملّتی‌لرین اوره‌ک دؤیونتو سو کیمی دیللر از بری اولوب، عالیم، عاریف و پاک دویغولو انسانلارین فیکیر دونیاسی و اوره‌ک آیناسی اولموشدور. بو گونه کیمی فضولونون یوزلرله الیازمالاری اله گلمیش، دیوانلاری دؤنه ـ دؤنه چاپ اولموش و ملّتلر آراسیندا یاییلمییشدیر. او، اسلامین اوچ دیلینده ـ عربجه، فارسجا و تورکجه دیوانلاری و باشقا اثرلری واردیر. اونون 19 اثری بو اوچ دیلده بؤلونموشدور. ماراقلی بوراسی‌دیر ایرانین شاه دؤنمینده تورک دیلی یاساق اولاراق، فضولونون دیوانی ایرانین ان چوخ یاییلمیش اثرلردن ساییلیردی.
تاریخ بویو یوزلرجه تذکره‌چی‌لر، عالیملر و ادیبلر فضولونون یاشاییشی و اثرلری حاققیندا آراشدیرمالار آپارمیش و اثرلر یازمیشلار، او جومله‌دن: تذکرة‌الشعرا، تحفه‌ی سامی، گلشن‌الشعرا، مشاعرالشعرا، تذکرة‌الشعرا، هفت اقلیم، کنه‌الاخبار، مجمع‌الخواص، ریاض‌الشعرا، زبدة‌الاشعار، آتشکده آجر، الذریعه، ریحانة‌الادب، تذکره‌ی سیدعظیم و باشقا ـ باشقا تذکره‌لر، هابئله ادیبلر و چاغداش ادبی آراشدیرماچیلار و تنقیدچی‌لر، شاعیرین یاشاییشی و اثرلری حاققیندا گؤزه‌ل تدقیقلر و تحقیقلر ایره‌لی آپارمیشلار.
ادبیات تاریخیمیزی واراقلاییرساق اونون دیوانی یوزلر شاعیر الهام قایناغی اولدوغونو گؤره‌‌جه‌ییک. فضولونون غزللرینه بنزه‌تمه‌لر یازانلار، اونون دوشونجه دونیاسیندان یارارلانانلار سایسیز ـ حسابسیزدیر. او جومله‌دن تکجه شاعیرین یاشادیغی بغداد شهری‌نین شاعیرلریندن: عهدی، شمسی، حسنی، رندی، زهدی، مرادی، حزنی، علمی، کلایی، ضایعی، ذهنی، حصیری، ضمیری، روحی و باشقالارینی آد آپارماق، گؤستریر کی بوتون آذربایجاندا و داها گئنیش حالدا بوتون تورک دیللی اؤلکه‌لرده، شاعیرین حیاتی دؤوروندن بو گونه قده‌ر یوزلر شاعیری بونا شهید گتیرمک اولار. بئله‌لیکله فضولی مکتبی 500 ایلدیر کی آذربایجان تورک ادبیاتینی چولقاییب و اوره‌کلری اؤزونه چکیبدیر. قده‌ر شاعیرلریمیز اؤزلرینی اونون ائتکی‌سیندن بوراخا بیلمه‌میشلر ـ دئسک، چوخ دایانیلمامیشیق. فضولونون غزللری فورما و محتوا یؤنه‌سینده اؤزونه مخصوص بیر مکتب کیمی اؤزونو گؤسترمیش و هله ده چوخلو شاعیرلر اونون مکتبی‌نین داوامچی اولدوغونا گؤوه‌نیرلر.
فضولی غزللری بیر فال قایناغی کیمی، گله‌جکدن خبر وئره‌ن مقدس بیر کتاب کیمی، تورک ملّتلر آراسیندا عزیزله‌نیر و ائولرده ساخلانیلیر. مولانا فضولی آنا وطنیندن اوزاقدا ـ بغداددا آنادان اولوب، بوی آتیب یاشا دولوبدور. او، ایلک گنج چاغلاریندان خالقی آراسیندا دولانیب، خالقی‌نین نیگیللرینی اوخویاراق اونلارین اوره‌ک سؤزلرینی اوخشاییبدیر. اوچ دیلده 19 اثر یازیبدیر کی نئچه عربجه (دیوان، مطلع‌الاعتقاد) فارسجا (دیوان، بنگ و باده، لیلی و مجنون، شاه و گدا، صحبت‌الاثمار، قیرخ حدیث، حدیقة‌السعدا، جمجمه‌نامه، معمالار، مکتوبات) اثرلری اسلام دونیاسیندا و مسلمان اؤلکه‌لرینده آلقیشلانیبدیر.
فضولونون ادبی شیوه‌سینده اینجه دویغولار، صنعت‌کارلیق، تلمیح‌لر، استعاره‌لر، مجازلار و درین معنوی دونیا ایله دولودور. فضولی بؤیوک شاعیر اولاراق، اسلام دونیاسی‌نین بؤیوک شاعیرلرینه نوایی، نظامی، حافظ و ... درین حؤرمت بسله‌میش و شعرلری مضمونجا عشق، سئوینج، درد، جفا، غریب‌لیک، انسان سئوه‌رلیک، ریاکارلارا نفرت، ظالیم‌لرله مبارزه یولو گؤستریر.
دکتر صدیق بو معلوماتی بیر عالیم کیمی اینجه‌له‌ییب، کشف ائدیب و اوخوجولارا هدیه وئریر. علمی اوسلوبلا توپلانان دیوان، بوتون چاپ اولموشلار اثرلر آراسیندا ساناز تایسیزدیر. بو اثر 400 صحیفه‌ده و 100 صحیفه‌سی عالیمین آراشدیرمالارینی احتوا ائده‌ن اثر، تبریزده اختر یایینلایری طرفیندن یاییلمیشدیر.
دئدیگیمیز کیمی دکتر صدیق اؤز طالعینی خالقیمیزین طالعی‌له بیر ـ بیرینه باغلامیش و بوتون بارلی عؤمرونده بیر باغلیلیغی حفظ ائدیبدیر. آذربایجان ادبیاتی و کولتور خالقیمیزین طالعینی آیدینلاشدیراجاقدیر و بو ساحه‌ده علمی ـ آکادمیک ایشلر. خالقلار ایچینده امضامیزی آتاجاقدیر.
دیدگاه‌ها
پاسخ:
آقای مهندس م. کریمی دارای وبلاگ شخصی به نام قیزیل قلم هستند. به آن جا مراجعه فرمایید.
خوراک‌خوان (آراس‌اس) دیدگاه‌های این محتوا