مصاحبه: ملیحه عزیزپور
مولوینی شخصیتی باره ده دانیشین لوطفاً. اصلیتی هارالی دیر؟
- مولانا جلال الدین محمدبن بهاالدین محمد بن حسین خطیبی مولوی رومی آدی ایله معروف دور و بلخ شهرینده، خوارزمشاهی تورکلرینین آرسیندا دوغولوب.اونون دوغوم ایلی 604 هجری ده دیر. مولوی، ابن سینا کیمی 7 یاشیندان سونرا فارس دیلینی اؤیرنمیشدیر. مولوی دئییرکی: « محله میزده بیر فارس سوزو ساتان وارایدی و آتام فارس دیلی اؤیرنمک اوچون،منی اونون یانینا قویدو.» او زامان،اساس درس لر عرب دیلینده کئچیریلیردی، مولوی ده بیر تورک عاییله سینده،" گوهر خاتین" آدلی خانمیدان دوغولموشودو. بیلیرسیز کی 606 – هجری ده،موغول، ایران فلاتینا حمله ائدیر و خوارزمشاهی تورکلری شجاعت ایله،موغول قارشیسیندا دایانیب،آنجاق منطقه نین بعضی قبیله لری،خوارزمشاه تورکلرینه خیانت ائدیرلر و موغول دان شیکست یئیرلر. موغول حمله سیندن سونرا، چوخلو شهر لرده خسته لیک لر و ... ال اله وئریب و بونون اثرینده خراسان تورکلری قالخیب، آنا دولویا کؤچورلر و بیلیر سیزکی موغول لار،خوارزمشاهلاری اساس دوشمن لری بیلدیکلری اوچون،بونلار ایران بؤلگه سینی ترک ائتدیلر. بو کؤچون ایچینده،مولوی نین ده عاییله سی وارایدی. نئیشابوردان کئچرکن،عطار نیشابوری ایله گؤروشوبلر و بو گؤروش ده،عطار دئییرکی : چوخ تئز لیکده بو اوشاق، دونیانین عاریفلرینین اوره یینه اود ووراجاق. « زود باشد که این پسر آتش در سوختگان عالم زند ». مولوی اورادا عاییله سی ایله بیرلیکده،سلجوقی محیطینه گئدیر،یعنی تورکیه ده " قونیه" شهری علم و معارف و تجارت شهری ایدی و سلجوق تورکلری اورانی ایداره ائدیردیلر. تاریخه گؤره 628 یا 631 هجری ده،مولوی نین آتاسی اؤلور. دئمک اوزامان مولوی نین 21-20 یاشی واریمیش. مولوی قونیه دن چیخیب "حلب" شهرینه گئدیر و اورادا اؤز شرعی- علمی و ادبی تحصیلینه دوام ائدیر. بیلیرسیزکی او زامانلار مکتب لرده هر شئی دن اؤنجه،ادبیات و عربیات، سونرا باشقا علم لری اؤیره دیردیلر.مثل اوچون،ابن سینا اؤنجه " ادیب" اولدو سونرا طیب علمینی اؤیرنمه یه باشلادی. مولوی ده اوزامان لار،علم مرکزلرینین بیریسی اولان حلب شهرینده،«سید برهان الدین ترمزی» آدلی بیر عالیمین یانیندا تحصیله باشلاییر و 6-5 ایل سونرا، یئنی دن "قونیه" یه دؤنور و 30 یاشیندا منبره چیخیب،معلم لیک ائدیر.مولوی 645 هجری ده تبریزلی شمس ایله ملاقات ائدیر و ملاقات دان سونرا روحی دورومو دییشیر و اؤله نه قدر یعنی 25 ایل حدودوندا،بوتونلوکله عیرفانا یاناشیب،شعر یازماغا باشلاییر.( قیل و قالی بوراخیر).
مولوی نین تورکجه اثرلری باره ده دانیشین.
- مولوی کیمی اینسانلار،بوتون اینسانلیغا عایید دیلر و بیر قوم و قبیله یه باغلی دئییل لر.آما البته کی مولوی نین آنا دیلی "تورکجه" اولدوغونا گؤره هابئله رشد ائتدییی یئرلر، تورک اؤلکه لری اولدوغو اوچون،تورکجه یازیبدیر،آما اوزامان، فارس دیلی ،"ادبی" دیل اولدوغو اوچون،مولوی نین دیوانی فارسجا اولموشدور." قریبی" آدلی بیر شخصیت، شاه طهماسب زامانیندا بیر تذکره یازیرکی ،بو تذکره نین ال یازماسی،تهراندا،«مجلس شورای شماره 1» ین میللی کیتابخاناسیندا ساخلانیر و منیم ظنینمجه، بو کیتاب اونون اؤز ال یازماسی دیر. بو تذکره ده کیچیک آسیا (تورکیه) و روم شاعیرلرینین حاققیندا یازیب و ان باشدا،مولوینین آدینی یازیب و اونا خیطاب یازیب کی:
« اولدور اول سر دفتر اهل کیتاب سر گفتارینده عاجیز دیر فهوم »
و دئییرکی : او قونیه شهرینده یاشاییب ، اورادا دونیاسینی دییشیب و نئچه بیت میثال گتیریر. مثلا 14 معصوم حاققیندا یازدیغی قصیده نی یازیر:
« اولار کیم بنده‌ی خاص خدا دیر محب خاندان مصطفی دیر
حقیقت کعبه سینین قیبله گاهی امام پیشوا میز مرتضی دیر.»
قصیده بئله باشلاییر و سونرا دئییرکی : " ایندی مولوی دن قالان بیر بیت وار و درویش لر اؤز،اؤزل مراسیملرینده شعرلر اوخویاندا بو میصراعی ترجیع بند کیمی گتیریرلر" :
« دینمه گؤزت ،باخما چاپار، یونما هئچ رند جهان اول یورو، توخونما گئچ »
و بیز بو ایشاره دن سئچیریک کی، مولوی نین تورکجه دیوانی اولوب،آما تأسوفله ،تاریخ بویو تورکجه اثرلری یازماغا،کئچمیش دربارلار و رسمی یئرلرده،دغدغه یوخ ایدی و اونون اوچون مولوی نین ده تورکجه دیوانینین اوزرینده تحقیق ائدیب،کیتابلاشدیرماییب لار. بونون یانی سیرا،چوخلو باشقا اثرلریمیز ده آرادان گئدیب.
ها بئله،مولوی نین 17 یه یاخین قصیده لری، قطعه لری و تک بیت لری الده دیر کی من اونلاری 1369 – جو ایلده،« سیری در اشعار ترکی مولوی » آدلی بیر کیتابدا نشر ائتمیشم و یئنی دن بو کیتابی چاپ ائتمه یه باشلامیشام.
مولوی نین تورکجه شعرلری نین موضوعسو نه دیر؟
- بیلیرسیزکی مولوی عاریف بیر شاعردیر و شعر اونون الینده،روحی هیجانلاری وصف ائتمک اوچون بیر وسیله دیر. فارس دیلینده اولان شعرلری کیمی، تورکجه شعرلرینده ده،سؤزلری شور، هیجان، عشق و روحی چیرپینتیلار، هیجران، فراق، وصل و... دیر اونون یانی سیرا، بیر اوزون قصیده سی وارکی بو قصیده ده تناسخ دان دانیشیر و اینسانی مجهول دونیالارا سوق ائدیر هابئله، اینسانی اؤز اطرافینا دیققت له باخماغا دعوت ائدیر کی بوقصیده بئله دیر:
« اوسسون وارسا ای غافیل آلدانما قیل زینهار مالا
شول نسنه یه کی سن قویوب گئدرسن او،گئری قالا
سن زحمتینی گؤره سن دونیا مالینی دوره سن
اونلار قالیبلار خرج ائدیب آنما یالار زهی بلا ... »
و اینسانلاری چاغیریر بوناکی دونیایا چوخ باغلانماسینلار، بلکه بونا دیققت ائتسینلرکی، خیلقتین مقصدی نه دیر!!!
دئییر: « وئردی سنه مالی چلب تاخیره قیلماسان سبب
خئیر ائیله ده حقی طلب وئرمه دن اول مالی یئله »
و مولوی دن سونرا گلن شاعیرلر،مولوی نی سئودیکلری اوچون،تورک شاعیرلری اونون تورکجه قصیده لرینه،نظیره لر یازمیشلار.او جومله دن مولوی نین معروف ملمع سی وار کی بئله یازیر:
« ماه است نمی دانم خورشید رخت یا نه بو آیریلیق اودونا، نئجه جیگرم یا نه »
بو غزله بیر چوخ تورک شاعیرلری نظیره یازمیش،او جومله دن، هـ -11- جی عصرده یاشایان، «باقی» آدلی معروف شاعیر بو غزل دن ایستیقبال ائدیب دئییر:
« مجنون کیمی واوئیلا،اولدوم یئنه دیوانه فیتنه لی آلا گؤزلر،چون اویخودان اویانه»
مولوی نین تورکجه شعرلری،هر زامان دیققت مرکزینده اولموش آما تأسوفله تدقیق اولماییب و ایتیب باتمیشدی،کی بیز یوزدن چوخ شعرینی توپلاییب چاپ ائتممیشیک.
مولوی نین پیرولاری کیملر اولموش؟ تورکجه یازان شاعیرلره تأثیری اولدو یوخسا یوخ ؟
- البته کی تأثیری اولدو. اولاً مولوی نین اوغلو " سولطان ولد" اونون جانشینی اولموش و بیلرسیزکی سولطان ولدین ایکی بؤیوک مثنوی سی وار؛ بیریسی ابتدا نامه و باشقا بیریسیانتها نامه. اوندان علاوه، بیر بؤیوک غزلیات دیوانی دا وار دیر کی اونودا نشر ائده جه یم، هابئله اونونابتدا نامه و انتها نامه سینین عاریفانه سؤزلری وار. سولطان ولددن سونرا گلن شاعریلر و عمومیت له مولوی دن سونرا،چوخلو شاعیرلر اوزه گلیرکی، مولوی سایاغی شعر دیئیرلر. اوجومله دن:افلاکی دده،عاشیق پاشا،شاه اسماعیل ختایی،سعید امره،یونس امره، حتی عمادالدین نسیمیکی دیلینی و لحنینی، مولوی دن آلمیش دیر و ایبراهیم گلشنی اؤزو،تبریزلی "روشنی دده" نین پیرولارنیدان ایدی و 000/40 بئیته یاخین، فارسجا بیر معنوی خفیه یازمیشدیر کی مولوی نین فارسجا یازدیغی مثنوی یه جواب دیر. اونون یانی سیرا، چوخ قیمتلی اولان تورکجه دیوانی دا وار کی، بو دیوانیندا،مولوی دن ایلهام آلمیشدیر و بیر بئیتینی اوخویورام :
« گیریب میدان عشق ایچره،باشین توپ ائیله ین گلسین
آیاق یئرینه باشینی،اومیئدانا قویان گلسین... »
مولوی نین شخصیتنین اهمیتی،تاریخده نه دیر ؟
- مولوی نین شخصیتنین اهمیتی،اونون عیرفان دونیا سیندا،اینسانین ایچ دونیا سینین چالارلاینا،ال تاپماسی و او ایچ دونیا سیندا اولان،اورک چیرپینتلارینی، اوزه چیخارتماغی دیر و مولوی،اینسانلاردان، یالنیز ساده و مادی یاشام یوخ، بلکه معنوی و روحی بیر معقول یاشاما ال تاپمالارینی ایسته ییر و سیز گؤرورسوز،دونیانین هر یانیندا،اینسالار مولوی نی اونا گؤره سئویرلرکی؛ایچ دونیایا نظر سالیب و اینسانلارین عاطفی و داخلی دونیاسی ایله ایشی وار.
اگر تبریزلی شمسی بیر آغاجا بنزتسک،مولوی نی او آغاجین مئیوه سینه بنزده بیلیریک می؟
- بلی. یعنی شمسین،مولوی ده او قدر تأثیری اولموشدور کی اونون روح دونیا سینی آلت – اوست ائتمیشدیر و علم بحث لریندن و مدرسه قیل و قاللاریندان اوزاقلاتمیشیدیر و بو، او آنلامدا دیئیل کی،او علم دن – بحث دن قیرمیش، بلکه اونا اؤیرتمیش کی : اینسان بؤیوک معنوی مرتبه لره ده ال تاپابیلر. شمس تبریزی ده ، تبریزین "قیپچاق" تورکلریندن اولموش و مولوی،نئچه یئرده ده "ترک قیپچاق" لفظ لرینده ده توصیف ائتمیشدیرو بیلرسیزکی اونون حاققیندا دیوانی واردیر و دئییر :
« شمس تبریز شاه ترکان است رو به خرگه که شه به درگه نیست»
و یا باشقا بیر یئرده دیئیر:
« زهی بزم خداوندی،زهی مئی های شاهانه زهی یغما که می آرد، شه قپچاق، ترکانه »...
مولوی ایله شمسین گؤروشو حاققیندا یازی یازانلار،اونلارین آرسیندا بیر اینانیلماز " مرید و مراد" علاقه سیندن سؤز ائدیرلرکی بو علاقه لر،هئچ بیر کلمه و نفس ایله تعریفه گله بیلمز. اونلارین ایچ رابیطه لری، ائله درین اولموشدورکی مولوی نی آلت- اوست ائتمیش و اوندان،ایندی تعریف ائتدییمیز مولوی بارا گلمیشدی، یوخسا شمس له ملاقات ائتمده دن اؤنجه، مولوی باشقا عالیم لر کیمی، سیردان بیر عالیم ایدی کی مکتبه و مسجیده گئدیب،منبره چیخاردی و بحث لر ائدیب ،حدیث لر سؤیله یردی و... آنجاق اوندان سونرا مولوی دییشیب،دونیادا سسله نیب دیر.
سون اولاراق،الینیز ده کی اثردن یعنی مولوی نین تورکجه شعرلری حاققیندا دانیشین.
- الیمده کی اثرین ایشی قورتاریب و مجوز نشری ده آلینیب. کیتابین آدی « ترکی سرایان مکتب شمس و مولوی» دیر. بو کیتاب ایکی اساس فصلدن عیبارت دیر: بیرینجی فصلی؛ مولوی نین شمس تبریزی ایله ملاقاتیندان سونرا، تورک دیلینده یازدیغی شعرلر و او شعرلرین سؤزجوکلری، جمله لری و شرح و معناسی دیرکی 100 صحیفه یه یاخین دیرکی بو جلال الدین مولوی دن قالان شعرلردیر. ایکینجی بؤلوم ایسه 200 صحیفه یه یاخین دیر و مولوی دن سونرا گلن،" سلطان ولد"دن باشلاییب تا " قریبی دده" یه قدر،20 شاعیرین مولوی دن تأثیر آلاراق یازدیقلاری شعرلردیر. بو کیتاب یاخین زاماندا چاپ اولاجاق.
واختینیزی بیزه آییر دیغینیز اوچون تشکر ائدیریک.