از مقالات علمی ـ تحقیقی استاد دکتر حسین محمدزاده صدیق در رابطه با آثار شهریار، مقاله‌ی حاضر است که در آن بحثی دقیق درباره‌ی اوزان اشعار ترکی شهریار پیش کشیده‌اند. که اول بار در ماه‌نامه‌ی «یول» (وابسته به روزنامه‌ی كیهان) انتشار یافت (1372).
شهریار آذربایجان دیلینده یازدیغی شعرلرده،[1] عروض اؤلچولریندن داها چوخ، هجا اؤلچولرینی منیمسه‌میش و بول- بول ایشلتمیشدیر.[2] اصلینده اونون اینانجینا گؤره، تورکجه‌نی باشقا دیللردن آلما سؤزلرو قایدا- قانولار قاتاندا، دیل گؤزه‌للیک و اصیللیگینی الدن وئریر. فارس دیلینده اؤلمز شعریت آبیده‌لری یادران شاعر،[3] تورکجه یازاندا « اؤز شعرینی فارسا- عربه قاتماق»[4] ایسته‌میر. بو، او دئمکدیر که شاعر اصلینده دیلین اؤزونه مخصوص اینجه‌لیکلری اولدوغونا اینانیز و دیلین اؤز سؤز و آهنگ قایناقلاریندان فایدالانماغی، دیلده بیر صنعی و چؤزوجو حال یاراتما کیمی ساییر.
او دئییر:
تورکون دیلی تک سئوگیلی- ایستکلی دیل اولماز
اؤزگه دیله قاتسان، بو اصیل دیل اصیل اولماز.
اؤز شعرینی فارسا- عربه قاتماسا شاعر،
شعری اوخویانلار ائشیدنلر کسیل اولماز.[5]
بو مصراعلاردا، شاعر هم دیلین سؤز خزینه‌سیندن دانیشیر و تورکجه‌نین گوجونه گووه‌نیر و هم‌ده اشاره‌لرله شعرین آهنگ قانونلاری و اؤلچولریندن سؤز آچیر.
دیلین سؤز خزینه‌سینه و گوجونه گووه‌نمه‌سینی اشاغیداکی بویتلرده داها آیدینجاسینا ایضاح ائتمکده‌دیر. او بوردا دیلیمیزی بیر بوللو نعمتی اولان سفره‌یه و بیر بر- بزه‌کلی و دگرلی خان یورقانینا بنزه‌دیر:
فارس شاعری چوخ سؤزلرینی بیزدن آپارمیش،
« صابر» کیمی بیر سفره‌لی شاعر پخیل اولماز.
تورکون مصلی، فولکلورو دونیادا تکدیر،
خان یورقانی، کند ایچره مثلدیر، میتیل اولماز. . .؟
شعرین اؤلچوسوندن ایسه، « فارسا- عربه قاتماماق» تعبیرینی یازاندا سؤز آچیر. منجه، اونون مقصدی بوردا هر شئیدن اول، تورکجه‌نین اؤزونه مخصوص اولان هجایی اؤلچولریندن سؤز آچماقدیر. چونکی شهریار حتی اؤزو بو غزلی‌ده هجا اؤلچوسونون «اون دؤردلوک» اؤلچوسونده یازمیشدیر: بؤلگولو ایسه هر مصراعدا (5+5+4) دور.
دقت ائدین:
(5+5+4)
صابر کیمی بیر/ سفره‌لی شاعر/ پخیل اولماز
بیر دفعه بونو/ قان که ایپکدن/ قیزیل اولماز
آذر قوشونو/ قیصر رومی/ اسیر ائتمیش
کسری سؤزودور/ بیر بئله تاریخ/ ناغیل اولماز. . .[6]
غزلین بوتون مصراعلارینی همین بؤلگو اساسیندا یئرلشدیرمک اولار. دوغرودور، شعرین بوتون مصراعلاری عروضون «هزج مثمّن اخرب مکفوف محذوف»[7] یعنی:
« مفعول/ مفاعیل/ مفاعیل/ فعولن» بحرینه‌ده تطبیق ائدیله بیلر. لاکین بو تطبیقده بیر چوخ سسلی و سس‌سیز حرفلر اوزانیب قیسالاجاقدیر. بو ایسه دیلیمیزده اولان «سس اویومور» قانونوندان اورتایا گلیر. بیلدیگینیز کیمی بو قانونا گؤره: بیرینجی بو کی دیلیمیزده اولان بوتون سسلیلر ان قیسّا آهنگلیدیرلر و اصلینده تورکجه‌میز قیساسلی بیر دیلدیر، ایکینجی بوکی، بو قیسّا سسلرین هجیسی ایکی «اینجه» و «قالین» سسلرینه بؤلونمکده‌دیرلر. بیر کلمه‌ده اینجه سس گلسه، او کلمه‌ده قالین سس گلمز. و بونا گؤره‌ده بوتون سؤز دوزه‌لدن شکیلچیلر ایکی و گاهدا دؤرد نؤوعدورلر. مثلاً جمع علامتی اولان لارلر شکیلچیلری و یا مصدر نشانه‌سی اولان ماق/ مک آتیرمالارین نظره آلاق.
ها بئله سس اویومو، سس‌سیز حرفلرین ماهیتینی‌ده دگیشه‌بیلیر. مثال اوچون مصدردن صفت دوزه‌لدن «غون» شکیلچیسی گاه «گین» و یا «غین» اولور: یورغون/ کسگین/ دالغین و . . .
شهریار بو قانونلاری آییقلیقلا بیلیرمیش، یارادیجیلیغیندا اونلار اساسلاناراق، هجا اؤلچولرین ایشلتمیش، بعضاً ایشلتدیگی عروض اؤلچولرینی‌ده هجا اؤلچولرینه یاخینلاشدیرمیشدیر. آشاغیداکی گتیردیگیمیز مثالی یئنه هجا اؤلچوسونون اون دؤردلرک و (9+5) بؤلگوسونه سالماق اولار:[8]
مجنون ایله من/ مکتب عشق ایچره اوخوردوق (5+9)
من مصحفی ختم/ ائتدیم او واللّیل ده قالدی
بیر گون ده خبر/ گلدی که واللّیل سی ایله
جان وئردی جهان/ ایچره یامان ولوله سالدی.[9]
شهریار هجا اؤلچولری آراسیندان ان چوخ «اون بیرلیک» اؤلچوسو ایله اؤزونو بارشدیرا بیلمیش و بو یانغین اؤلچونون بیر چوخ بؤلگولرینی ایشلتمیشدیر، مشهور «حیدربابایا سلام» منظومه‌سی‌ده ائله بو اؤلچوده یازیلمیشدیر:
حیدربابا/ ایلدیریملار/ شاخاندا (4+4+3)
سئللر- سولار/ شاققیلداییب/ آخاندا
قیزلار اونا/ سف باغلاییب/ باخاندا. [10]
شهریار دئمک اولار که اون بیرلیک اؤلچونون بو بؤلگوسونو معاصر آذربایجان ادبیاتیندا ابدیلشدیرمیشدیر. چاغداشلاریمیز ایچره بیر شاعر تاپا بیلمز سن که همین اؤلچو و همین بؤلگوده شهریارا جاواب یازماسین، اونا جاواب یازماسادا، اوندان اهام آلماسین! حتی اللی ایللیک پهلوی اختناغیندا ایگیدلیکله و مناعت طبعی ایله دایانیب مبارزه آپاران معاصر مقاومت ادبیاتیمیزین تمثلچیسی مرحوم «میرحبیب ساهر» الهاما گلیب همین اؤلچونو، «حیدربابایا سلام» منظومه‌سی‌نین مضمونلارینار بنزه‌ر مفهوملار یاراتماق اوچون ایلتمیشدیر:
آخشام اوستو/ داغلار ینک- / بنکدیر (4+4+3)
هر یئر گؤی اوت/ هر یئر گولدور/ چیچکدیر
توز قوپاران/ یولدا قویون- / اینکدیر
بیر چوپاندیر/ دره‌لرده/ نئی چالان
داغی- داشی/ دیللندیره‌ن/ سس سالان. [11]
ساهر یاراتدیغی «منظوم مکتوب»، «اوشاقلیق خاطره‌سی»، «حیدربابا شاعرینه» و بیر چوخ دگرلی منظومه‌لرینده همین اؤلچو و همین بؤلگودن یارارالانمیشدیر. البته بوردا چاغداش شعریمیزین ایکی نهنگ سیماسی اولان ساهر و شهریار حاققیندا و اونلارین بیری- بیرلریندن اؤیره‌نمه‌لری و بیری- بیرلرینده تأثیرلریندن دانیشماغا مجالیمیز اولمادیغی اوچون، یالنیز مقاله‌نین مؤضوعسونا اویغون اولاراق، بو مسئله‌یه اشاره ائتدیک. شهریارشناسلیقدا «ساهر و شهریار» مؤضوعسو اؤیره‌نیلمه‌نین و دقّتلی اؤیره‌نمگی گؤزله‌ین بیر اساس مؤضوع کیمی گنج تدقیقاتچیلار قارشیسیندا دوران اهمیتلی بیر مسئله‌دیر.
شهریارین اون بیر هجالی اؤلچودن چوخ گئنیش استفاده ائتمه‌سی و بو اؤلچونون شعر تاریخیمیزده اهمیتینه اشاره ائتمکدن اوّل بیر داها قئید ائتمه‌لی‌ییک کی او، عروضون هر هانسی بیر اؤلچولرینی هجا جایناغینا وئریر. «بهجت آباد خاطره‌سی» شعری تمامیله هجانین «اون دؤردلوک اؤلچوسونده یازیلان بیر شعردیر:
اولدوز سایاراق/ گؤزله‌میشم هر/ گئجه یاری (5+5+4)
گئج گلمه‌ده‌دیر/ یار یئنه اولموش/ گئجه یاری
گؤزلر آسیلی/ یوخ نه قارالتی/ نه‌ده بیر سس
باتمیش قولاغیم/ گؤر نه دوشورمکده‌دی داری.
بیر قوش آییغام!/ سؤیلیه‌رک گاهدا ایییلده‌ر،
گاهدان اونودا/ یئل دئیه لای- لای! هوش آپاری.[12]
همین اؤلچودن بیر باشقا اؤلمز منظومه‌سینده فایدالانیر. بو منظومه‌نین آدی «دؤیونمه- سؤیونمه» دیر. بو کیچیک حجملی و لاکین دولغون مضمونلو منظومه اوتایلی قارداشلاریمیزا خطاب یازیلمیشدیر:
بیر قرن‌ده قارداشدان/ اوزاقلاشماق اولورموش؟ (7+7)
قارداش دئیه بیر عؤمرو/ سوراقلاشماق اولورموش؟
بیر دنده بو قارداشلا/ قوجاقلاشماق اولورموش،
دئینه، دومورول بورجونو دوشمن ییخابیلمز،
قارداش نه‌قده‌ر یادلاشا یاددان چیخابیلمز.[13]
« اون دؤردلوک» اؤلچودن سونرا، شهریارین ایشلتدیگی اوزون اؤلچولردن بیریسی‌ده «اون بئشلیک اؤلچوسودور:
وطندن آیری دوشن/ ائولادیم قاییت وطنه (8+7)
قاییت کی گؤز یولا تیکمیش آنان قاییتدی سنه.
آتان سنی ایتیریب/ آختاریب یئنه تاپدی
دئییر بالا ساییق اول/ تاپدیغین ایتیرمه یئنه.[14]
شعریمیزین قیسّا اؤلچولریندن ایسه، چوخ آز ایشلنن اون هجالی اؤلچونوده ایشله‌دیر:
قوی بو انقلاب/ سئل کیمی آخسین (5+5)
گؤی گورولداسین/ ایلدیریم شاخسین
مستضعفلر قوی/ حقّه چاتارکن
اسلام بایراغین/ داغلارا تاخسین.
مظلومون آهی/ قوی الا و چکیب
ظولمو ریشه‌دن/ یاندیریب یاخسین
آللاه سوفره‌سی/ آچیق اولورمو
بیر عدّه یئسین/ بیر عدّه باخسین؟[15]
ان یایغین اؤلچو اولان «گرایلی» اؤلچوسونوده شهریار، داها عاطفی و دویغولو مضمونلار ایشلتمیشدیر:
خان ننه/ هایاندا قالدین، (4+4)
بئله باشیوا/ دولانیم!
نوجه من سنی/ ایتیردیم،
دا سنین تایین تاپیلماز.[16]
تانینمیش «یالان دونیا» شعری‌ده گرایلی اؤلچوسونده یازیلمیشدیر:
سنین بهره‌ن/ یئیه‌ن کیمدیر (4+4)
کیمینکی سن/ یییه‌ن کیمدیر؟
سنه دوغرو/ دئین کیمدیر
یالان دونیا/ یالان دونیا.[17]
یوخاریدا قئید ائتدیگیمیز کیمی، شهریار هر اؤلچودن چوخ «قوشما» آدی ایله مشهور اولان «اونه بیر هجالی» اؤلچودن یارارلانمیشدیر. بو اؤلچونون شعر تاریخیمیزده او قده‌ر اهمیتی اولموشدور که اونا اون بئش عدده یاخین یئرلی آهنگ بسته‌لنمیشدیر. «اهل حق» طایفالاری‌نین بیر چوخ ایلاهیلری بو اؤلچوده یازیلمیشدیر. بایرک قوشچو اوغلو، یونس امره، شاه اساعیل ختایی[18] و باشقا ایلاهی قوشان شاعرلر، همین اؤلچونو سئچمیشلر. بوتون عاشیقلار همین اؤلچوده اؤز اوستادنامه و شعرلرینی یازمیشلار. بؤیوک منظوم رومانلار یئنه‌ده همین اؤلچوده یازیلمیشدیر.[19]
مرحوم ب. ق. سهند، «سازیمین سؤزو»نون ایلک منظومه‌سی‌نین ائوه قوشغوسونو همین اؤلچوده یازمیشدیر....
شهریار ایسه، حتی «نوحه»لرینی‌ده اون بیر هجالی اؤلچوده قلمه آلیر:
حسینین نوحه‌سین/ دلریش یازاندا، (6+5)
مسلمان سهلدیر کی/ کافر آغلار.
کور اولموش گؤزلرین/ قان دوتدو شمرین،
که گؤرسون اؤز الینده/ خنجر آغلار.[20]
و یا « هلال محرم» نوحه‌سینی نظره آلاق:
محرم‌دیر، خانیم/ زینب عزاسی، (6+5)
بیزی سسلیر/ حسینین کربلاسی.
یولو باغلی قالیب/ دوشمن الینده،
داها زواری‌نین/ یوخ سس- صداسی.
بوگون کرب و کربلا/ ویران اولوبدور،
حسین اؤز قانینا/ غلطان اولوبدور.[21]
بو اؤلچو اوچون شهریار شهرینده بیر چوخ مثاللار تاپماق اولار. البته او دئدیگیمیز کیمی، بو اؤلچونون هم یوخاری ساییلی و هم‌ده آشاغی ساییلاری اؤلچولری‌ده شعرلرینده دؤنه- دؤنه ایشلتمیشدیر- بورادا اونون «بایاتی» اؤلچوسوندن فایدالانماسینی‌‌دا خاطیرلاتمالیییق:
دونیا عوض/ دگیشدی، (4+3)
هئیوا وئرن/ نارآلی (= آلار).
آلما منیم/ قلبیمده
گئنین یئری/ دارالی.[22]
بئله‌لیکله بیر داها قئید ائتمه‌لی‌ییک کی شهریار آذربایجان دیلینده یازدیغی شعرلرده، عروض اؤلچولریندن داها چوخ، هجا اؤلچولرینی منیمسه‌میش و بول – بول اونلاری ایشلتمیشدیر. بو، اونون دیلیمزین اؤز قاینار بولاغیندان و اؤز گوجوندن یارالانما اینانجیندان گلیب چیخیرمیش. شهریار، تورکجه سؤز خزینه‌سی و گوجونه اینانان الهاملی بیر شاعر ایدی. او دیلیمیزده باشقا دیللردن آلینما سؤزلر، آلینما قایدا- قانونلارین سرحدسیز و اؤز باشینا ایشلتمگینه قارشی چیخان بیر شاعر ایدی.
[1] شهریارین ایندییه‌دک 78 مختلف حجملرده یازدیغی تورکجه شعرلری تثبیت ائدیلمیشدیر. باخ، محمدحسین شهریار.
تورکی دیوانی کلیاتی. دکتر پروفسور حمید محمدزاده‌نین مقدمه، رداکته و ایضاحلاری ایله، تهران، 1369.
[2] هریارین تورکجه نشر اولان بیرینجی اثری « حیدربابایا سلام» هجا اؤلچوسونده‌دیر.
[3] شهریارین فارسجا یازدیغی شعرلر اوچ بؤیوک حجملی کلیات حالیندا نشر ائدیلمیشدیر. فارس ادبیات شناسلاری اونو چاغداش فارس شعری‌نین تایسیز سیماسی ساییرلار.
[4] تبریز شیوه‌سینده « فارسجا- عربجه» دئمکدیر.
[5] تورکی دیوانی کلیاتی، یوخاریداکی، ص 61 .
[6] همان یئر.
[7] یئنه اوردا.
[8] هرج بحری بدیلیمیزده ایشلنیلن اویناق بیر بحردیر. بو بحرین شعر تاریخمیمیزده دوققوز اؤلچوسو تانینمیشدیر. اولو بابالاریمیز بو بحرین اؤلچولرینی فارس دیلینده‌ده رواج وئرمیشلر. مثلاً یوسف اوغلو الباس نظامی گنجوی « خسرو و شیرین» مثنویسی‌نی همین بحرین « مسدّس محذوف» اؤلچوسونده و « لیلی و مجنون» منظومه‌سینی « مسدّس اخرب مقبوض محذوف» اؤلچوسونده یازمیشدیر.
[9] هجا اؤلچولری‌نین ایضاحی اوچون « یول» در گیسی‌نین کئچن ساییلاریندا گئدن « شعریمیزده اؤلچولر و بؤلگولر» عنوانلی آردیجیل مقاله‌میزه باختین.
[10] تورکی دیوانی کلیاتی، یوخاریداکی، ص 159.
[11] همان، ص 31.
[12] حبیب ساهر. کؤشن(شعر مجموعه‌سی)، تهران؛ 1343،ص62.
[13] تورکی دیوانی کلیاتی، یوخاریداکی، ص63 .
[14] همان، ص65 .
[15] همان، ص167 .
[16] همان، ص169 .
[17] همان، ص190 .
[18] همان، ص 218.
[19] بو شاعر حاققیندا باخ. سیری در اشعار ترکی مکتب مولویه، تهران، انتشارات ققنوس، 1369.
[20] صمد وورغونون واقف آدلی اؤلمز اثری‌ده همین اؤلچوده یازیلمیشدیر.
[21] تورکی دیوانی کلیاتی، یوخاریداکی، ص 188.
[22] همان، ص 186.