کتاب «مقارنه‌ی دو ترجمه از رمان تبریز مه آلود» از سری کتاب‌های نقد در 118 صفحه به قطع رقعی به قلم دکتر حسین محمدزاده صدیق توسط نشر تکدرخت منتشر شد.
در این کتاب، مؤلف پس از معرفی دو ترجمه از رمان «تبریز مه آلود» اثر محمد سعید اردوبادی که توسط آقایان: سعید منیری و رحیم رئیس‌نیا به انجام رسیده است، به معرفی فن ترجمه و رو در رو نهادن برخی از ترجمه‌ها در زبان فارسی می‌پردازد، گونه‌های سرقات ادبی را معرفی می‌کند، سپس دو ترجمه از رمان تبریز مه آلود را رو در رو می‌نهد. در این قسمت نقاط ضعف و قوت، امانتداری و تحریف، کاستی‌ها و حذفیات هر دو ترجمه را بر اساس متن اصلی به دست می‌دهد.
در دوران معاصر شاید به ندرت اتفاق افتاده باشد منتقدی متن اصلی را با ترجمه‌های موجود در بازار نشر رو در رو قرار دهد و کار مترجمان را در ترازوی نقد بگذارد. با توجه به این که از رمان‌های معروف، ترجمه‌های متعددی در بازار ارائه می‌شود و صحت و سقم کار مترجمین آشکار نیست، لازم می‌آید با نقد این ترجمه‌ها از یک سوی خوانندگان را برای تهیه‌ی آثار مطلوب یاری رسانند و از سوی دیگر، اجازه ندهند فن و هنر ترجمه‌ی آثار ادبی به فن و هنری پیش پا افتاده بدل شود بلکه می‌بایست مترجم خود را زیر ذره‌بین منتقدین و پاسخ‌گوی نکته‌سنجی‌های آنان بداند تا هر کلمه را به نحو احسن از زبان مبدأ به زبان مقصد برگرداند.
در زیر به معرفی نویسنده‌ی رمان، مترجمان و ترجمه‌های رمان به قلم دکتر ح. م. صدیق می‌پردازیم:
«محمد سعید اردوبادی در سال 1289 هـ . (1872 م.) در شهر اردوباد به دنیا آمد و در سال 1367 هـ . (1950 م.) در باکو چشم بر جهان بست. از او 8 رمان، 14 نمایشنامه و چندین مجموعه شعر و نثر بر جای مانده است. در میان آثارش کتاب «تبریز مه آلود» از جایگاه والاتری برخوردار است. او در این رمان، مقاومت 11 ماهه‌ی مردم تبریز در برابر نیروهای دولتی محمد علی شاه قاجار را به سبکی دلنشین به تصویر کشیده است. او در این رمان سیاست‌های مزورانه‌ی دولت‌های روس، انگلیس و آلمان را افشا کرده است. ماجراهای اصلی این رمان در بستر یک داستان عاشقانه در تبریز و در بحبوحه‌ی انقلاب مشروطیت می‌گذرد. این رمان دو بار در ایران به زبان فارسی ترجمه و منتشر شده است. در زیر پس از معرفی هر دو ترجمه به مطالعه‌ی تطبیقی و مقارنه‌ی آن‌ها با هم می‌پردازیم.
شناسایی دو ترجمه از رمان تبریز مه‌آلود
الف. مترجم اول آقای «سعید منیری» کتاب «دومانلی تبریز» را با عنوان «تبریز مه‌آلود» از روی چاپ 1935 (1314 ش.) باکو[1] (سند شماره 1 ) ترجمه کرده است. این چاپ به قطع جیبی کوچک است و هر چهار کتاب در سه مجلد در شهر باکو انتشار یافته است و حدود 1400 صفحه است. این ترجمه را او از سال 1332 در روزنامه‌ی «آذربایجان» که آن را خود در تهران منتشر می‌کرده، به صورت پاورقی انتشار داده است (سند شماره 2 ) و سپس آن را اول بار در سال 1364 در سه مجلد توسط انتشارات دنیا به شکل کتاب در 556 صفحه به چاپ رسانیده است (سند شماره 3 )[2]. جلد چهارم آن را نیز در سال 1378 به همراه سه جلد دیگر بیرون داده است. (سند شماره 4 )[3] که مجموعاً در چهار مجلد و در 2028 صفحه به فرجام رسیده است.
مترجم اول با حذف و تحریف‌های زیاد ترجمه‌ی خود را به پایان رسانیده است و نمی‌توان آن را یک ترجمه‌ی مسئولانه و یا خلاقانه نامید. در ضمن ترجمه‌ی وی فاقد توضیحات لازم مانند توضیحات گسترده‌ی مترجم دوم در رفع غوامض متن است ولی مقدمه‌ای در معرفی نویسنده‌ی رمان و ارزیابی محتوای کتاب در 6 صفحه (صص 7-13) و 4 صفحه پی‌گفتار (صص 2025- 2028) به همراه برخی توضیحات در پاورقی را شامل می‌شود. مترجم اول در انتهای کتاب از آقای «علی کاتبی» که ویراستاری و بِه‌نویسی ترجمه‌ی او را بر عهده داشته، تشکر کرده است. (ص 2028)
ب. مترجم دوم آقای «رحیم رئیس‌نیا» کتاب «دومانلی تبریز» را با عنوان «تبریز مه‌آلود» از روی متن چاپی و ویرایش جدید آن که در سال 1985 (1367 ش.) در باکو چاپ شده است، ترجمه کرده است. (سند شماره 5 )[4]در این چاپ که به قطع رقعی است هر چهار جلد در دو مجلد فراهم آمده و با حروف سیریلیک چاپ شده است و حدود 1100 صفحه می‌باشد.
مترجم دوم هر چهار جلد را در دو مجلد به قطع رقعی درآورده و در 1277 صفحه توسط نشر نگاه انتشار داده است. (سند شماره 13)[5]
علت اختلاف فاحش در تعداد صفحات دو ترجمه: مترجم اول از حروف با فونت 16 و در هر صفحه 22 سطر استفاده کرده است ولی مترجم دوم کتاب را با فونت 12 و در هر صفحه 26 سطر حروف‌چینی کرده است.
امتیاز ترجمه‌ی مترجم دوم در مقابل ترجمه‌ی مترجم اول مقدمه‌ی 50 صفحه‌ای است که با استفاده از منابع چاپ شده در اتحاد شوروی سابق در شرح احوال و آثار مولف اثر یعنی «محمد سعید اردوبادی» و ارزیابی رمان «تبریز مه‌آلود» نوشته است که مقدمه‌ی مفیدی است، اما بسیاری از داده‌ها را بدون ذکر منبع آورده است.
وی در این مقدمه پس از شرح زندگی نویسنده‌ی رمان آثار او را یکی یکی معرفی و بررسی کرده، رمان تحت ترجمه را درون‌کاوی می‌کند.
مترجم دوم به انتهای کتاب بخشی با عنوان توضیحات اضافه کرده است (ص 1210- 1277). توضیحات کتاب اول (ص 1210-1228)، توضیحات کتاب دوم (ص 1228- 1277)، توضحیات کتاب سوم (ص 1244- 1250)، توضیحات کتاب چهارم (ص 1251- 1277).
وی غوامض موجود در رمان و وقایع تاریخی ریز را در 70 صفحه از انجام کتاب شرح کرده و اشخاص و شخصیت‌ها را معرفی نموده است.
مقدمه و مؤخره‌ی پژوهشی در ترجمه‌ی مترجم دوم که ترجمه‌ی مترجم اول فاقد آن است، سبب شده است که اقبال خواننده به ترجمه‌ی مترجم دوم بیشتر شود. از سوی دیگر با توجه به تسلط مترجم دوم به موضوع، شائبه‌ی سرقت و انتحال را از او دور می‌سازد. این ترجمه در سال 1390 به چاپ چهارم رسیده است. (سند شماره 6 ) »
[1] اردوبادی، محمد سعید. دومانلی تبریز، باکو، 1935 م. (جیبی در 3 مجلد)
[2] اردوبادی، محمد سعید. تبریز مه‌آلود، ترجمه سعید منیری، تهران، نشر دنیا، 1364.
[3] اردوبادی، محمد سعید. تبریز مه‌آلود. ترجمه سعید منیری، تهران، نشر علمی، 1378.
[4] اردوبادی،محمد سعید. دومانلی تبریز، باکو، آذر نشر، 1985. ( رقعی در 2 مجلد)
[5] اردوبادی، محمد سعید. تبریز مه آلود، ترجمه رحیم رئیس نیا، تهران، نشر نگاه، 1379.