شیخ محمد خیابانی منظومه سی
عزیز محسنی
باشلانغیج
شئیخ محمد خیابانی‌نین حیاتې، فعالیتی، بو بؤیۆک عالیم و روحانی‌نین خائینجه‌سینه شهید اۏلوب تبریزین کۆچه‌لرینده سۆرۆنمه‌سی و او بیری‌طرفدن اوستاد دۆزگۆن سؤیله‌دڲی محتوالی، معنالی و دڲرلی منظومه‌سی، منی وادار ائتدی قلمی گؤتوروب بو باره‌ده، ده‌ڲرسیز اۏلموش اۏلسادا، اؤز نظر و تاثّراتېمې یازام.
هر شئی‌دن اوّل بونو دئمه‌لییم بیزیم دۏغما یوردوموزون اؤلمز عالیم و قهرمانی باره‌ده چۏخ آز دانېشېلېب و حقیقتده بو صادق، فداكار خطیبین و یئنیلمز قهرمانېن حاققېندا حددن آرتېق قصور اۏلوب، شئیخ محمد خیابانی بو گؤركملی عالیم و روحانی غریب قالمېش و بو عظمتلی انسانېن باره‌سینده ایندیه‌دك نه بیر قلم و نه بیر نمایش گؤستریلیب و بو حاقدا یازېلان كیتابلارېن سایې بارماقلارېمېزېن سایېندان‌دا آزدېر. اوستاد دۆزگۆنۆن بو حماسه‌نی اۆره‌ڲی آغرېیا – آغرېیا یاراتماسې و سئویملی قېزې‌‌نېن دۏغوم گۆنۆ مناسبتی ایله اۏنا هدیه ائتمه‌سی چۏخ یئرلی و تقدیره لایق‌دیر. بونو بورادا دئمه‌لیك، بیزلرده بئله بیر دب واردېر، اوشاقلارېن دۏغوم گۆنۆنۆ، آتا- آنا آغېرلایارلار، مجلس قورارلار و بو شادلېق مجلسینه، قارداش- باجې، آتا- آنا، قوهوم، هدیه گتیریب دۏغوم گۆنۆ اۏلان قېزا یا اۏغلانا تقدیم ائده‌رلر.
اوستاد – شاعیر بو اثری یاراداندا، اۆره‌ڲی درده گلیر، دوشونجه‌لره دالېر، خلقی‌نین، قهرمانلارېنېن،یازېچې‌‌لارېنېن، شاعیرلرینین، عالیم و صنعتكارلارېنېن نیسگیل و حسرتی شاعیری یاخېب یاندېرېر. احساسلی شاعیر جمعیتده اۏلان حق‌سیزلیكلری، عدالت‌سیزلیكلری دریندن گؤرۆر، خلقی‌نین دیلی، مدنیتی و منلیڲی آیاقلاندېغېنې دۏغما شاعیرلرین كیتابلارې قولتوقلارېندا، گؤزه‌ل و حق یۏلوندا سؤیله‌دیكلری سؤزلری آغېزلارېندا قالماقلارېنې گؤرۆر، اودور شاعیر سؤزه گلیر و اۆره‌ك یاندېرېجې سؤزلری گؤر نه قده‌ر شعریّت و گؤزه‌للیكله ایفاده ائدیر:
«شاعیرلرین كیتابلارې قۏلتوغوندا قالاندا،
نئجه منیم قېزېل قلبیم هئچ آغرېیا دۆشمه‌سین؟
***
دۆڲۆنله‌نیب تورپاقلاردا آنالارېن باخېشې،
یۆز ایل‌لر یۏل گؤزله‌ییرمی بیر ائل، اولوس، بیر ملت؟»
شاعیر بو فاجعه‌لری و بو حق‌سیزلیكلری گؤرۆر و اۏنون اۆره‌ڲی اود توتوب یانېر و اؤز سئویملی قېزېنا اۆزۆنۆ توتوب، اۆره‌ڲی‌نین درینلیڲینده دیكله‌نیب، داغ اۏلان كدرلرین بئله دیله‌گتیریز:
«كدرلتمك ایسته‌میرم سنین دوغوم گؤنۆندۆر،
گله‌جڲین قوتلو اۏلسون، آیدېن اۏلسون گۆنلرین.
ایتیرمه‌سین سیادتېن، باشې اوجا یاشاسېن،
یاخشې بؤیۆتسۆن ائولادېن، بیر گۆن گؤرسۆن ائللرین.»
اوستاد – شاعیر، شاعیرانه بیر طرزده سؤیله‌ییر: بوگۆن سنین اۆچۆن بایرامدېر، بوگۆن دۏغوم گۆنۆن دور، چالېرسان اوینایېرسان، شادلېق ائدیرسن، بورا گلن هر كیمسه، سنین بو دۏغۆم گۆنۆن اۆچۆن بیر هدیه گتیریر، من‌ده سنین اۆچۆن قولتوغومدا بیر قالاق شعر گتیریرم. قېزېم! شئیخ محمد خیابانی حماسه‌سینی سنین اۆچۆن یازمېشام، اوندا یازېلان كلمه‌لر، هامېسې اۆره‌ڲیمین درینیندن قالخېب. اونو اۏخو، یاخشې اۏخو، گؤر بیزیم بو عالیم، روحانی و خطیبی‌میز سۏن نفس‌لرینده نه دئییبدیر:
«باشې اوجا عالیمیمیز سره‌لنركن یئره،
دئدی: عشقه، فضیلته، دؤزگۆنلۆڲه وورولون،
هر هاوایا اوینامایېن، اجنبی‌یه خوش گلسین،
منیم تكی عشق اۏدونا، یانېن، دؤزۆن، دورولون.»
اوستاد – شاعیر، حقیقتده بو حماسه‌نی چۏخ درین قایغې و بؤیۆک عشقیله و سئوگیله یارادېبدېر، اۏ، شئیخ محمد، بو عالیقدر انسانېن باره‌سینده یازېلان كیتابلارې، الده اۏلان قایناقلارې، شعیرلری، دئییلن‌لری اوخویوب گؤزدن كئچیرتمه‌یه كیفایتله‌نمیر، اۏ، پیادا، آتلې، شبسترین اطرافېنې، شئیخ محمد آنادان دۏغولان شه‌هری، خامنه‌نی، حتی اورادا اۏلان مسجیدلری، دار- دۆدۆك کۆچه‌لری آیاقدان سالېر، هر یئره شئیخ محمد قدم قۏیوب، ایز بوراخېب اۏنلارېن هامېسېندان خبر وئریر. شاعیر دار کۆچه‌لردن كئچیر، اؤزۆ – اؤزۆنه دئییر: «شاعیر سن بورالاردا نه آختارېرسان؟» شاعیر خیال آتېنامینیر، گۆنلری، آیلارې، ایللری آیاقلایېر، اوزاقلارا گئدیر، تاریخین درینلیگینه باش وورور، سكسان ایل بوندان اوّل خامنه‌نین باتان گؤنشینی اوخشایېر:
«سكسان ایل بوندان قاباق خامنه گۆنشی باتدې،
بیر ساتقېن، دین‌سیز كؤپك شئیخ محمدی ساتدې.
اۆره‌ڲینده نه آشوب آی شاعیر، نه عصیان وار،
دارېخما، اۏتور آغلا، یۏخسا واختېن دارالار،
سن هله یازمالېسان قهرمانلېق داستانېن،
حماسه‌لر یارادان شانلې آذربایجانېن.»
شاعیر اۆچۆن اؤز خلقی‌نین حقیقی، صادق و یئینیلمز قهرمانې‌‌نېن یوردو، شهری، حتـّا کۆچه‌لری مقدس‌دیر، شاعیر بو حاقدا نه قده‌ر آخېجې، دۏلغون و اۆره‌ك یاندېرېجې جمله‌لر قۏشوب، قۏی شاعیرین ایشله‌تدیڲی كلمه‌لری، مصراعلارې و بیت‌لری، گؤزۆمۆزۆن قاباغېندان كئچیره‌ك:
«اۏتور بورادا، بو کۆچه مقدّس‌دیر سنین‌چین،
بو آنا جاده‌سیدیر، شاهراهېدېر وطنین.
شئیخ محمد خیابانی آددېم باسمېش بورایا،
اۏتور، آغلا، هئچ ترپنمه، هارا گئدیرسن، هارا؟»
تاریخ عبرت گؤزگۆسۆدۆر اوندان گره‌ك درس آلېب اؤیره‌نك. اوستاد- شاعیر تاریخین قالېن صحیفه‌لرینی واراقلایېر، اۏ، قهرمانې‌‌نېن دۏغوم گۆنۆندن سؤز آچېر – نه‌قده‌ر ائشیتمه‌لی، نه‌قده‌ر دوشونمه‌لی! شاعیر گۆنشین سارالېب باتماسېندان قاش قارالېب ظولمتین چؤكمه‌سیندن، شئیخ محمدین بو وفاسېز و فېرېلداقچې دۆنیایا قدم باسماسېندان، نه قده‌ر اینجه، گؤزه‌ل و معنالی سؤزلر ایله دانېشېر:
«بیر قادېن اویاندان سئوینجك قاچدې،
دئدی:«موشتولوق وئر بیر‌اۏغلون اۏلدو»
حاج عبدالحمیدین قاپې‌‌سېن آچدې.
حاج عبدالحمیدین گؤزلری دولدو.»
شاعیر آتانین حالېنې اۏغولونون دۆنیایا قدم باسماسېندان سۏنرا، جانلې بیر حالدا قلمه‌چكیر، شاعیرین سؤیله‌دیڲی هر بیر بیت‌ده دوغمالېق، اوستادلېق و شعر صنعتی گؤز اؤنۆنده جانلانېر:
كؤكسۆنده هیجان–گؤزۆند ه‌اۆمید،
اوتاقدا گئدیردی اۏیان بویانا،
اۏ گۆن سئوینیردی حاج عبدالحمید.
بیلمیردی نئیله‌سین باخسېن هایانا!
اوستاد – شاعیر خیابانی‌نین ائوینی، شهرینی، دۏغوم گۆنۆنۆ، آد قۏیما گۆنۆنۆ، آتا- آناسې‌نېن روحیه‌سی‌نی مختصر، بو بؤیۆک شخصیتین باشېندان كئچه‌نی، شاعیرانه بیر طرزده شرح ائدیر و اوخوجودا درین ماراق و علاقه یارادېر و اوخوجونون گؤزلرینین قاباغېندا بو وطن سئوه‌ر، شرفلی، قهرمان، ساتېلماز و یئنیلمز انسانېن حیاتېنې تجسم ائدیر. خامنه شهری‌نین اَن عالیم ملاسی طرفیندن اۏنون ساغ قولاغېنا آذان و سول قولاغېنا اقامه اوخونماسی و «محمد» آدې آلماسې اوخوجونو چكیر اوزاقلارا، تاریخین درینلیڲینه كیمی آپارېر.
شاعیرین یاراتدېغې بو حماسه، هر بیر باخېمدان دیقـّته لایېق‌دېر. اۏ شئیخ محمدین حیاتی و فداكارلېغېنې یاراتدېغې حالدا، اؤز دۏغما خلقی‌نین، عادت عنعنه، اینام و اعتقادلارېندان دانېشېر ، آنانېن زحمت و محبتی‌نی بورادا چۏخ ده‌ڲرلی و یئرلی قلمه‌چكیر و بیزیم خلقی‌میزین آنایا بؤیۆک حؤرمتی‌نی و آنانېن بیر حقیقت اۏلماسې و بو حقیقتین انكار ائدیلمه‌مه‌سینی جانلې بیر تابلو كیمی جانلاندېرېر:
آنا بیر گئرچك دیر، دانېلماز گئرچك،
آنا حقین آیاق آلتېنا سالساق،
آنا حقی تانرې حقی دئمیشیك.
ظلم ائدیب، تانرې‌‌نېن حقین یئمیشیك.
شاعیر قهرمانې‌‌مېزېن مكتب‌ده اۏخوماسېنې‌‌دا نظردن بوراخمایېر، اۏ زامان بیزیم مكتب‌لریمیزده تحصیلین نه شكیل‌ده اۏلدوغونو آچېب گؤستریر، اۏ، یازېر اۏ زامان مكتب‌لرده نئچه سطح‌ده درس دئییلیردی، قهرمانېمېز، حاج میرزا حسن رشدیه‌نین، «وطن دیلی» آدلې كیتابېن اۏخویور، اورادا یازېلان اوشاقلار اۆچۆن حكایه‌لردن، لذّت آپارېر. اۏ، «تك الدن سس چېخماز، غالیبیت بیرلیكده‌دیر» جمله‌سینی دریندن منیمسه‌ییر و بو جمله اۏنون حیاتې‌نېن سۏنونا دك حافظه‌سینده قالېر. شاعیر بو فصل‌ده، اؤز عقیده‌سینی قېزېنا بئله بیان ائدیر:«تۆركلر هر فن‌ده، علمده، دیلده ماهیر ایمیشلر. تأسف‌لر اۏلسون كی، بو تۆركلر اؤزڲه‌نین ائوین برپا ائدیب، اؤز ائولرینی یېخېبلار.» شاعیر تۆرك خلقلرین تاریخ بۏیو، شجاعتیندن، جسارتیندن، مرد – مردانه‌لیڲیندن دانېشېر. شاعیر یازېر بیزیم بابالارېمېز تاریخ بۏیو مظلوملاردان حمایت ائتمیش و قولدورلارېن، ساتقېن‌لارېن اؤنۆنده مردانه دورموش و اؤز حقلریندن مدافعه ائمیش‌لر.
شاعیر تاریخه آرخالاناراق شعیر و صنعت دیلی ایله یازېر، شئیخ محمد خیابانی اۏن ایكی یاشېنا چاتاندا، اؤز آنا یوردوندا مكتبی قورتارېر، ادبیات، تاریخ، اخلاق ایله تانېش اۏلور و بو زامان آتاسې اونا تكلیف ائدیر، اۏغول ایندی سن ائله‌بیر یاشا چاتېبسان كی گره‌ك تجارته ال قۏیاسان. قهرمانېن آتاسې تاجیر ایدی و روسیه‌ده ماخاچ قلعه‌ده آل – وئر ایشینه باخېردې. بو كیچیك اوشاق آتاسې‌‌نېن سؤزۆنه «بلی» دئییب، روسیه‌یه گئدیر و اورادا تجارت ایشی ایله مشغول اۏلور. محمد درّاكه‌لی، ذكالی بیر جاوان اۏلدوغونا گؤره، اورالاردا سئیره چېخېب، بۆتۆن یئرلره باش چكیردی، مسجیدلری، كلیسالارې، شهرین مختلیف یئرلرینی گؤرۆردۆ و ذهنینده بیر جمعیت شناس كیمی بونلارې تجسم ائدیردی. محمد بیر نئچه آی ماخاچ قالادا قالاندان سۏنرا، آتاسېندان ایسته‌ییر اؤز دۏغما یوردونا دؤنسۆن. آتاسې اۏغلونون خواهیشینی قبول ائدیر و اونا جاواب وئریر:
اۏلسون اۏغلوم، آپاررام سنی،
تبریزه یۏللارام، بیرده سنی من،
گؤره‌رسن بیر داها گؤزه‌ل خامنه‌نی.
اۏردا اوخویارسان هر نه ایسته‌سن.
محمد اؤز آنا یوردونا قایېدېر، آناسې اۏغلونون قایېتماسېندان چۏخ فرحله‌نیر، او، آناسېنا دئییر: «آنا جان گؤزلرینین یاشېن سیل، بونو بیل، من داها همیشه سنینله و سنین یانېندا اۏلاجاغام» و حاج عبدالحمیدده اؤز حیات یۏلداشېنا اۆزۆنۆ توتوب دئییر: خاطیر جمع اول، محمد تبریزده قالېب اورادا درس اوخویاجاقدېر.
شاعیر انقلابلار یوردو اۏلان آذربایجان و اۏنون مركزی اۏلان تبریزی چۏخ بؤیۆک قدرتله تصویر ائدیر:
اۏ، یوردونون،گؤزه‌ل طبیعتیندن، یام یاشېل داغلارېندان، ال چاتماز ذروه‌لریندن و همیشه یادلار اؤنۆنده ووقار ایله دایانان اركیندن، گؤی مسجید كیمی تاریخی آبیده‌لریندن، یوردونون، اؤز دوغما قوجاغېندا بسله‌دیڲی، صرّاف، لعلی و شكوهی كیمی اؤلمز شاعیرلریندن، انقلاب مركزی اۏلان تبریزدن چۏخ درین معنالې و محتوالې میصراعلار ایله دانېشېر:
ای‌سینه‌سی مین‌لر یارا ایله د‌ۏلو اركیم!
غیرتلی اۏغوللار وطنی مسكنی سن‌سن،
یۆزلرجه‌ایلین‌خاطیره‌سی، ای‌اۏلو اركیم!
مینلرجه‌مقدّس جسدین مدفنی سن‌سن.
و یا:
الین آللاها آچمېش بیر ایشېق دریاسې‌دېر اۏغلوم،
منیم تك سن‌ده باخسان نور گؤره‌رسن بوردا احجاری.
آماندېر قۏیما تحقیر ائیله‌سین یاد، قالخ، اؤزۆن، گؤستر،
بو گؤی مسجیددیر اۏغلوم گل قۏرو بو گنجِ اسراری.
اوستاد – شاعیر بو جاوان و گله‌جڲین بؤیۆک عالیم، انقلابچې، اؤز دوغما خلقی‌نین صداقتلې نماینده‌سی‌نین، تبریزده «طالبیه»ده تحصیلیندن، تاریخ، طبیعیات، فلسفه، كلام و ادبیات اوخوماسېندان رساله و احكام یازماسېندان شرح وئریر و شئیخ محمدین تحصیلینی بیتیرندن سۏنرا، انقلابچې روحو اۏلان بیر پیشنمازېن قېزې ایله ائولنمه‌سی‌نی، وقایناتاسې‌‌نېن وفاتېندان سۏنرا اۏنون مسجیدینده رسمیت ایله پیشنماز اۏلوب، هم گۆندۆز و هم گئجه نماز قېلماسېندان و خلقین آراسېندا بؤیۆک محبوبیت تاپېب و جماعتېن عشقیله بو مسجیده گلیب، بو جاوان عالم و عادل پیشنمازا اقتدا ائدیب اۏنون دالېندا نماز قېلماسېندان صحبت آچېر:
«كریم‌خان» مسجیدین اۏنون آدیله،
«خیاوان» ترپه‌نیب دالــغــالانېردې،
تانېردې جماعت تبریزده بۆتۆن.
منبـره قـالخاندا هفته‌ده بیر گۆن.
نه قده‌ر سلیس، آخېجې و یېغجام میصراعلار ایله شاعیر، بو بؤیۆک خلق قهرمانې‌‌نېن كئچیرتدیی معنالې گۆنلریندن و ساعتلریندن، خلقی‌نین اونا سارسېلماز اینام و اعتقادیندان شعر دیلی ایله دانېشېر. شئیخ محمد منبر اۆستۆنده بیان ائتدیڲی حق سؤزلر تهراندا قاجار شاهېنېن تختینه لرزه سالېردې.
اوستاد شاعیر، شئیخ محمد خیابانی، بو آذربایجانېن افتخارلې اۏلان عالیم و سارسېلماز قهرمانی حاقدا شعر ایله دانېشاندا، دئمك اۏلار آذربایجانېن اۏن سككیز ایل مشروطیت تاریخیندن دانېشېر. آذربایجان مجلسی‌نین شورا مجلسی آدې آلدېغېندان و شئیخ محمدین هر گۆن، عدالت، مساوات و بیرلیك سؤیله‌دیڲیندن، شعر و صنعت دیلی ایله نه قده‌ر، اۆره‌ڲه یاتان سؤزلر ایله دانېشېر.
اوستاد – شاعیرین سسی خلقین قدرتی و بیرلیڲی اؤنۆنده، تبریزده مشروطه طبلی‌نین چالېنماغېندان، مظفرالدین شاهېن خلقین اؤنۆنده تسلیم اۏلوب، مشروطه فرمانېنې امضالاماسېندان سۏنرا دا، اوزاقلارا گئدیر. اۏ، تاریخی واراقلایېر، ایتی و قاباقجېل بیر دۆنیا باخېشې ایله، كوروش‌دان، داریوش‌دان صحبت ائدیر و اۏنلارېن ایچ اۆزۆنۆ آچېب گؤستریر. شاعیر سۏنرا معاصره دوغرو قایېدېر، استبدادین، ظلمون، خیانتېن تملی اۏلان ساتقېن محمد علیشاه دان و اۏنون ملت مجلیسینی توپا باغلاماسېندان، تهراندا و بۆتۆن ایراندا حق دئیه‌ن اینسانلارې اؤلدۆتدۆرۆب و تبریزه سارې هجوموندان دئییر:
هرگۆن پؤسگۆرۆردۆ‌آغزېندان قان- قان،
چیراغی كیمسنه سؤندۆره بیلمز،
داها بیلمه‌ییردی: آللاه قورویان-
لكه‌نی نه بو بومبا، نه‌ده توپ سیلمز.
شاعیر، دۏغما یوردو اۏلان تبریزی بۆتۆن وارلېغې ایله اوخوجونون گؤزلری اؤنۆنده تجسم ائدیر. اۏ، آند ایچیر دۏغما شهرینی هئچ زامان اونوتمایاجاق، تبریز، بو انقلاب بئشیڲی همیشه آزادلېق و حرّیت قوربانی اۏلوب و اونودولماز بیر عشقین رمزی كیمی اۏنون خاطیره‌سی دائما یاشایاجاق:
سن منیم حیاتېم، بؤیۆک آمالېم،
سندن آیرېلمازدېر فیكریم، خیالېم،
عشقیم، افتخارېم، جاه و جلالېم،
مقدّس آرزولو، تبریزیم منیم.
خیابانی بو خلقی‌میزین افتخاری، اؤز حیاتی بۏیو، یالنېز بیر عالیم، روحانی یا بیر خطیب اولمایېب، او، هر بیر ایشده اؤز دۏغما خلقی اۆچۆن بیر اؤرنك ایدی؛ گئجه‌لر حق یۏلوندا جهاددان دانېشان عالیم، گۆندۆزلر سنگرلرده یاتېردی، اۏنون عملی، سؤزۆ ایله بیر ایدی. اۏ، ایران انقلابېندا چۏخ سایې آز اۏلان شخصیت‌لردن ایدی. اۏ، بۆتۆن وار قوه‌سییله خلقی آیېتماغا، ظلم اؤنۆنده دفاع ائتمه‌یه و اؤز خلقی‌نین فیكیرلرینی آیدېنلاتماغا هر بیر حالدا یورولمادان چالېشېردې. اۏ، عین‌الدوله‌لری و بو كیمی حاكیم‌لری، قُدرتیله، عمل ایله، خلقه گؤونمك یولی ایله رسوا ائتدی. ایكی ملعون یابانجې اینگیلتره (انگلیس) و روسلارېن بیری – بیری ایله ال‌بیر اۏلوب، بیری جنوبدان، او بیریسی شمالدان دۏغما وطنیمیزی اشغال آلتېنا آلاندا بو بؤیۆک انقلابچې‌‌نېن امری ایله، تبریزده بو انقلاب یوردوندا، گئنیش خلق كوتله‌لری، خیابانی‌نین امری ایله – کۆچه به کۆچه سالداتلارېن ایچینده قېرغېن سالدېلار. شئیخ محمد بو یۏرولماز و اؤلمز رهبرین سلطنته قالدېردېغې عصیان بایراغې نتیجه‌سینده، بۆتۆن ایراندا بؤیۆک ترپه‌نیش یاراندۏ، شاه بو ملعون و خائن انسان، سلطنتدن خلع ائدیلدی، بونون نتیجه‌سی اۏلاراق بو جاوان عالیم و قۏرخماز انقلابچې دوققوز مین سس (رای) ایله تبریز اهالېسې طرفیندن شورا مجلیسینه نماینده سئچیلدی. خیابانی ایكی ایلدن سۏنرا روسلارېن اولتیماتومی قاباغېندا و هابئله خائن وثوق‌الدوله‌نین انگلیس‌لر ایله باغلادېغې پیمان قارشېسېندا قد علم ائدیر. و دئموكرات فیرقه‌سی‌نین (شئیخ محمدین) اورگانی اۏلان تجدد روزنامه‌سی یازېر:«بو پیمان مجلیس تصدیق ائتمه‌دن قاباق بیروراق پاره دیر و ملت اونا هئچ زامان بوڲون قویا بیلمز.»
شئیخ محمد خیابانی‌نین شورا مجلیسینده اۏلتیماتوم علیهینه چېخېشېنې، اوستاد- شاعیر گؤرنه آیدېن و گؤزه‌ل قلمه چكیر:
من بیر ایرانلې تك ائدیرم حیرت،
... اوجادان دئییرم جسارت ایله،
وئرمز استقلالېن، الدن بو ملـّت،
سیز نه‌دن ائتمیرسیز ذره‌جه همت؟
سیزه سؤیله‌ییرم من غیرت ایله.
روس باغېرماسېنا نه اولموش علت؟
روسلارېن اۏلتیماتومو شورا مجلیسینده رد اۏلدو، وثوق‌الدوله بو خائن، هله ایش اۆستۆنده ایدی. بو بؤیۆک انقلابچې، قیام‌دان باشقا بیر چاره گؤرمه‌ییب، 1299- ینجی ایل فروردین آیې‌‌نېن 17 سینده اؤز مقدس قیامینه باشلادې. ایكی گۆن عرضینده بۆتۆن شهر و اداره‌لر خلقین الینه كئچدی و تهرانېن جنایتكار، ساتقېن و خائن مأمورلارې مركزه قایېتماغا مجبور قالدېلار. شئیخ محمد خیابانی گئنیش خلق كوتله‌لرینی و اؤلكه‌نی بو مظلوم خلقین یاردېمې ایله آلتې آی تمام بؤیۆک قایغې و نزاكت ایله اداره ائتدی و هر گۆن اوجا سس ایله دئموكرات‌لارېن مرامی باره‌ده، هابئله آزادلېق، حرّیت، برابرلیك، و مدنیت باره‌سینده چېخېش ائتدی. اۏنون گۆنده‌لیك سؤزلری تجدد روزنامه‌سینده درج اولونوردو و بو درین معنالې سؤزلر یئنیلمز عالیم و روحانی‌نین صداقت و وطن سئوه‌رلیڲینه بؤیۆک بیر شاهېددیر.
اوستاد- شاعیر بۆتۆن بو صحنه‌لری و چېخېش‌لارې، خلقین آزادلېق یۏلوندا گؤتۆرۆلن قدم‌لری، بؤیۆک دیقـّت و مهارتله تصویر ائدیر، اۏ، قېزېنا خطابا بو حماسه‌ده شهیدلر باره‌ده ساتقېن‌لار و خائینلرین افشاسېندا، شهرین وضعیتیندن چۏخ گئنیش صورتده دانېشېر:
نئجه بیرگه اۏلار، یزدانلا، شئیطان،
عدالتدن، حقدن دۏغولان اینسان،
خیابانی یعنی: عدالت سسی،
... اۏ صالح بنده‌نین تمیز وجدانی،
هوش‌ائله،سن‌قېزېم،دۆشۆن‌بیرجه‌آن.
یونه‌لمز ناحقه، شرّه، هئچ زامان.
محمد(ص)ین ساوی، قرآن نفسی.
تانېماز دؤوله‌نی، شاهې، سلطانی!
آلتې آی تبریزده خلق، شادلېقلا، فرح ایله یاشایېر، گله‌جڲه اۆمید باغلایېر. گؤزلرده سئوینمك، گۆلمك هوسی گؤرۆنۆر. آزادلېق و سعادت قوشو خلقین باشې اۆستۆنده سمالارا اوچور. امنیت، شه‌هرین هر بوجاغېندا حؤكم سۆرۆر: «چؤره‌ك وای سسی كسیلیر». گل ایندی اوستاد- شاعیرین دیلیندن بو حالتی، بو حیاتی، بو گؤزه‌ل‌لیڲی ائشیده‌ك و بیر نئچه آن اۏ شرفلی كئچمیشیمیزده سئیر ائدك:
تبریزی‌خیالدا تجسم ائیله،
بادام آغاجلارې آغ چیچك آچېر،
آرخلاردان آرخماقدا بال شلاله‌سسی،
تۆستۆ قالخېر بۆتۆن داملاردان گؤیه،
... اۏ قېزېل دؤورانی تاریخ اونوتماز
تبریز بیرشه‌هریۏخ،بیر حكومت‌یۏخ
دورنالار گؤیلرده قاطارلانېرلار.
قیش گئدیر،هر یانی بۆرۆیۆر باهار.
یاشېللېق شهرده اۏجسوز، بوجاقسېز.
كیمسه قالمامېشدېر‌گئجه اوجاقسېز.
اۏ گۆنلر باهارېن گلین چاغېدې.
حیات نفسییدی، عزت باغېدې.
بوزامان تهراندا حكومت دڲیشیلیر، وجیه‌المّله آدې قازانان بیر باش وزیر ایش اۆسته گلیر. تاریخده همیشه اۏلدوغو كیمی، خلقلر قیامېنې لكه‌له‌ییرلر، اۏنا مختلیف آدلار قویورلار. ایندی بو خلق ترپنیشینه‌ده آد قویدولار و اونو بوغماغا وار قوه‌لر ایله چالېشدېلار. مشیرالدوله یالاندان آزادلېق سئون آدې ایله تانېنان باش وزیر مخبرالسلطنه، بو ساتقېن و خائن وطن‌پرورلیك و آزادلېق سئون نقابی وورانی، شئیخ محمد یارادان نهضتی بۏغماق اۆچۆن تبریزه گؤنده‌ریرلر. بو خائن ابلیس (مخبرالسلطنه) تهراندا اۏلان حاكیم دایره‌لری‌نین هامېسې‌‌نېن فیكرینی یاخشې بیلیردی و اودا، قیامی خفه‌له‌مك و خلقین اۆره‌ڲینده اۏلان آزادلېق و برابرلیڲه دایر سئوگینی و عشقی سؤندۆرمك ایدی و شهره داخیل اۏلان كیمی قازاق‌لار ایله همدست اۏلوب خلقه هجوم ائدیرلر، اود یاندېرېرلار، ائولری و دودمانلارې غارت ائدیرلر. خیابانی بو اؤلمز و آدې خلقین یادداشېندا تاریخین صحیفه‌لرینده دایم- یاشایان شخصیتی خائنجه‌سینه شهید ائدیب و بو یئنیلمز و خلقی‌میزین فخری عالیم، روحانی و مبارز رهبرین جنازه‌سی‌نی شهرین کۆچه‌لرینده سۆرۆدۆلر.
من بورادان بیر حاشیه چېخمالېیام. بیلمیرم نه زامان هارادا، چۏخ ایل‌لر بوندان قاباق، اوستاد – شاعیر تجسم ائتدیڲی كیمی، شعری قۏلتوغوندا قالان، آدې ایتمیش، عنوانی باتمېش، بیر غریب وطن شاعیری‌نین شعرینی اۏخودوم. بو شعر، باشدان – آیاغا زامانلار منیم حافیظه‌مده قالمېشدې، یازېقلار اۏلسون كی، ایندی بو درین معنالی و اۆره‌ك یاندېران شعرین یالنېز بیر سۏن نئچه بیتی خاطیریمده‌دیر.
بو یۆكسك سویه‌ده اۏلان منظومه‌نی، اوستاد – شاعیر، ملك‌الشعرای بهارین شعرینین ترجمه‌سیله بیتیریر و من بو مقدّمه‌یه بیر غریب آدې باتمېش، شعری قوجاغېندا قالمېش شاعیرین بو بیت‌لری ایله سۏن قۏیورام:
یۏخ، اؤلمز سن، سن دیری‌سن، دۆنیا نه‌قده‌ر كی‌وار،
سنین درین تفكّرون دۆنیا دوردوقجا دورار.
سن برلشدین اؤز قانېنا، دۏغما وطن اوغروندا،
قانېن قالماز یئر اۆستۆنده آند ایچریك بوردا.
قیصاصووی آلاجایېق دۆشمنلردن بونو بیل،
بیزیم گؤزه‌ل شعارېمېز گزه‌جكدیر دیل به دیل.
یات امین اول، چاتاجاقدېر بو ایشیمیز تئز باشا،
سن ای قاندا چوبالایان رهبریمیز، چۏخ یاشا!
بئله‌لیكله فخر ائدیرم كی اوستاد – شاعیرین درین خلاقیت ایله یازېب – یاراتدېغې بو منظومه‌نین نشرینده من‌ده بیر سوچیله‌ییرم.