بؤیوک عالیم، یورولماز تدقیقاتچی ح. دوزگون
دکتر شاه نسا رستم آوا
1828- نجی تورکمن‌چای مقاوله‌سی خالقیمیزین مکانجا ایکی یئره آیریلماسینا سبب اولسادا، اونون ادبی- بدیعی، علمی، مدنی محیطی‌نین بیر اولماسینا مانع اولا بیلمه‌دی. همیشه جنوبلو عالیم، یازیچی، شعر- صنعت آداملاریندان توتموش عادی انسانلارا قده‌ر شیماللی عالیملرین دقت مرکزینده اولموش، اونلارین حاققیندا یوزلرله علمی اثر، کیتاب، مقاله‌لر یازیلمیش و یازیلماقدادیر.
جنوبلو عالیملر و یازارلاردا دورمادان چالیشمیش، قلملرینی خالقینین یولوندا سونگویه چئویرمیشلر. خالقینی بوتؤو گؤرمک ایسته‌ین بو عالیملردن زهتابی، حمید نطقی، جواد هیئت کیمی سایسیز- حسابسیز شاعیرلری، سؤز- صنعت آداملاری، خالقینین یولوندا اؤز حیاتلاریندان بئله کئچمگه حاضیر اولموشلار.
بونلاردان بیری‌ده اؤزونو ده‌گرلی عالیم، شاعیر، ادبیاتچی، ترجمه‌چی، معلم، هر شئیدن اؤنجه گؤزل انسان کیمی تانیدان، انسیکلوپدیک بیلیک صاحیبی حسین دوزگوندور.
معاصر و کلاسیک عموم تورک ادبیاتی‌نین وورغونو اولان ح. دوزگون مستبد شاه رژیمی‌نین حؤکم سوردوگو بیر واختدان بو دؤوره‌جن قارشیسینی کسن اللره، مانیعه‌‌لره باخمایاراق یورولمادان یازیب یاراتدی. اؤز سلفلرینی تانیتدی ائله‌جه‌ده گله‌جک نسیللره بؤیوک بیر ارث قویدو. زیندانلارا آتیلماسینا، دوغما یوردو تبریزده یاشاماق حقوقوندان محروم ائدیلمه‌سینه باخمایاراق، یئنه‌ده توتدوغو یولدان چکینمه‌میش، عقیده‌سیندن دؤنمه‌میشدیر.
حسین محمدزاده صدیق (حسین دوزگون) 1324- نجو ایلده (1945) گونئی آذربایجاندا- قدیم تبریز شه‌هر‌ینین سرخاب محله‌سینده آنادان اولموشدور. 1342- نجی ایلده (1963) تبریزده اورتا تحصیلینی بیتیرمیشدیر. اؤز خالقینین تاریخی، ادبیاتی و مدنیتی ایله یاناشی، اسلامی فلسفه‌سی، فیقه، احکام. ایله یاخیندان تانیش اولان ح. دوزگون هله گنجلیگینده سرخابداکی آقا میر علی مسجیدینده بیر مدت پولسوز درس دئمکله مشغول اولموشدور. داها سونرا پئداگوژی تئکنیکوما داخیل اولموش و 18 یاشیندا ایکن، گونئی آذربایجانین کنلرینده معلم‌لیک ائتمیشدیر.
گنج و دوشونجلی معلم، خالقینین فولکلور نمونه‌لرینی توپلاییر، ادبیاتیمیزا دریندن بییه‌له‌نیردی. گنج دوزگون کریل الیفباسینی اؤیرنمکله، شیمالی آذربایجانین گؤرکملی ادیبلری‌نین اثرلرینی اوخوماق اوچون اؤزونه کؤرپو سالیر. ج. محمد قلی‌زاده، م. آخوندزاده، م. ع. صابر، ن. نریمان‌اف، ع. حق وردی‌اف، جعفر جبارلی کیمی نهنگ‌لرین یارادیجیلیغینا یاخیندان بلد اولور.
بودا حقیقتدیر کی، عالیم هانسی ساحه‌ده چالیشیرسا چالیشسین، او ساحه‌ده اوغور قازانمیش، اؤزونه مخصوص جیغیر آچمیشدیر. اونون ایلک قلم تجروبه‌سی 1345- نجی ایلده (1966) تبریزین تعلیم و تربیه اداره‌سی‌نین علمی مجله‌سینده نشر اولونان «میترا فرشته‌سی و مهرگان بایرامی» آدلی مقاله‌سیدیر. اوندان بیر ایل اؤنجه 1344- نجو ایلده ح. دوزگون تبریز اونیورسیته‌تی‌نین فارس دیلی و ادبیاتی فاکولته‌سینه داخیل اولور. بو ایللر ایراندا خصوصیله تبریزده خصوصی بیر جانلانما وار ایدی. صمد بهرنگی، علیرضا نابدل، اوختای، بهروز دهقانی، بهروز دولت‌آبادی و اونلارجا انقلابچی انقلابی حرکاتلارینا ادبی سویّه وئرمیش و ایرانین آیدین فیکیرلی یازیچیلارینی اؤزلرینه چکمیشدیر. بو ایللر ایرانین سیاسی تاریخینده دؤنوش نقطه‌‌سی ساییلیر. بو گنجلر «آدینه» آدلی نشریه‌نی اداره ائدیردیلر. صدیق، بورادا ان چوخ مقاله و ماتریال حاضیرلاییردی.
بو بالاجا قروپ تهراندا نشر اولونان «خوشه»، «امید ایران»، «وحید»، «ارمغان»، «راهنمای کتاب» و باشقا مجله‌لره آذربایجان دیلی و ادبیاتی حاققیندا مقاله‌لر یازیب گؤنده‌ریردیلر. ح. دوزگون‌ده بو ایللرده بوش اوتورمایش، آدی چکیلن مجله‌لره شعر و مقاله‌لر یازیب گؤندرمیشدی.
«امید ایران» مجله‌سینده «آذربایجان شعر و ادبیاتی» صحیفه‌سی وار ایدی و بو صحیفه‌نی ح. دوزگون اداره ائدیردی. آمما شاه رژیمی تئزلیکله بونون‌دا قارشیسینی آلدی.
ائله همین ایللرده «محمدباقر خلخالی» عنوانلی مقاله‌لری، تهراندا چیخان «ارمغان» مجله‌سینده، «داستان‌های دده قورقود» عنوانلی مقاله‌لری ایسه «وحید» مجله‌سینده آردیجیل صورتده نشر اولونوردو. یئری گلمیشکن قئید ائدک کی، بو مقاله‌لر 1357- نجی ایلده (1978) کیتاب شکلینده تهراندا چاپدان چیخدی. 202 صحیفه‌لیک بو کیتاب «هفت مقاله پیرامون فولکلور و ادبیات آذربایجان» (آذربایجان خالقینین فولکلور و ادبیاتی حاققیندا یئددی مقاله) آدلانیر.
بوندان باشقا صدیق بیگ 1347- نجی ایلده «هنر و اجتماع» آدلی فارسجا تورکجه هفته‌لیک نشر انتدیریر و 7 ساییندان سونرا قارشیسی آلینیر. بئله کی، ژورنالین 8- نجی سایی چاپدان چیخدیغی واخت، ساواک مأمورلاری اونون اؤینده آختاریش آپاریر و بونون نتیجه‌سینده 6 آیلیق حبسه محکوم اولونور. بو، دوزگونون حیاتیندا ان آغیر ایللر ساییلیر. ائله همین ایلده (1347) یاخین دوستو صمد بهرنگی‌‌نین آراز چاییندا بوغولوب اؤلمه‌سی، عالیمه معنوی ضربه اولور.
1348- نجی ایلده (1969) استانبول اونیورسیته‌تی‌نین ادبیات فاکولته‌سی طرفیندن تورک دیلی و ادبیاتی بؤلومونه دعوت اولونسادا، شاه رژیمی اونا ایراندان چیخماغا اجازه وئرمه‌دی.
مبارز عالیم زینداندادا یورولمادان چالیشیردی. او، بورادا کی سیاسی محبوسلارا تورک دیلینی تدریس ائدیردی. م. کریمی‌نین یازدیغینا گؤره، ح. دوزگون «زینداندا اوچ دفتر شعر یازمیشدی کی، بو شعرلر محبوسلارین الینده قالدی و ایندی‌ده معلوم دگیل کی، هاردادیر. بو دفترلردن بیری‌نین آدی «قالادان قالایا» دیگری‌نین آدی ایسه «هانی بس یولداشین اؤردک؟» ایدی (1 ، 15).
1350- نجی ایلده، یعنی محبسدن چیخدیقدان سونرا، دوغما شه‌هری تبریزده یاشاماق حقوقوندان محروم ائدیلدیگی اوچون، ح. دوزگون تهرانا کؤچمه‌لی اولور. عین حالدا ایشدن چیخاریلاراق معلم‌لیکدن محروم ائدیلیر.
تهراندا تئله‌ویزیا اداره‌سینده ایشه گیریر، آمما دوققوز آی سونرا، یعنی 1972- نجی ایلده، ساواکدان ضمانت گتیرمه‌دیگی اوچون بو ایشدن ده آزاد ائدیلیر ( 2).
یئری گلمیشکن قئید ائدک کی، عالیم 1352- نجی ایلده (1973) تهران اونیورسیته‌تینده یوکسک لیسانس تحصیلی آلماق اوچون قبول اولونسادا، 1354- نجو ایلده یوکسک لیسانس درجه‌‌سینی اونا وئرمیرلر. نهایت، سونرالار او، تحصیلینی تورکیه‌ده دوام ائتدیره‌رک 1362- نجی ایلده (1983) استانبول اونیورسیته‌تی طرفیندن ادبیات اوزره دوقتورلوق درجه‌سی آلمیشدیر.
عمومی‌لیکده، 57- 1351- نجی ایللر (78- 1972) عالیمین یارادیجیلیغیندا ان محصولدار دؤور ساییلیر. ائله ایلک نشر اولونان «واقیف، شاعر زیبایی و حقیقت» (گؤزه‌‌للیک و حقیقت شاعیری واقیف) (1972/ 1351) آدلی کیتابی و باشقا کیتابلاری بو دؤورون محصولودور. «واقیف، شاعر زیبایی و حقیقت» آدلی کیتابی واقیفین آنادان اولماسی‌نین 250 ایللیگی مناسیبتی ایله یازیلمیشدیر. 88 صحیفه‌لیک بو کیتابدا اوخوجولار واقیفین حیات و یارادیجیلیغی ایله برابر، اونا حصر اولونموش شعرلر ایله تانیش اولور، شیفاهی خلق ادبیاتی‌نین ژانرلاری حاققیندا قیساجا معلومات آلیرلار (3).
ح. دوزگونون «قارامجموعه»، «قوشچو اوغلونون کلاملاری»، «دیوان لغات الترک»، «موسیقی رساله‌لری ایله تانیشلیق»، «فضولی‌نین تورکجه دیوانی‌نین تصحیح و ایضاحی» وس. کیمی اثرلری اونون یارادیجیلیغی‌نین شاه اثرلری حساب اولونور.
بو اثرلردن «قارا مجموعه» و «قوشچو اوغلو کلاملاری» عالیمه شهرت قازاندیرمیشدیر. «اعتراف ائدیلمه‌لیدیر کی، ایستر جنوبی، ایسترسه‌ده شمالی آذربایجاندا میللی کؤکه قاییدیش داها چوخ کئچمیش میللی عادت عنعنه‌لرین برپاسی و زامان- زامان آرخیو و شخصی کیتابخانا کونجلرینده ساخلانیلان آنا دیللی ادبی- علمی آبیده‌لریمیزین کشفی ایله مشایعت اولونور کی، بو ساحه‌ده ان ثمره‌لی فعالیت گؤسترن ضیالیلاریمیزدان بیری ده حسین دوزگوندور. بو جیددی، زحمتکش و تواضع کار عالیمین گرگین امگی و سعیی نتیجه‌سینده چاپ اولونان باشقا اثرلر کیمی، شیخ صفی الدین اردبیلی‌نین «قارا مجموعه» آدی ایله اوخوجولارین محاکیمه‌سینه وئریلن کیتابی‌دا، هئچ شبهه‌سیز کی، آذربایجان ادبی اجتماعیتینده گؤزل هدیه و ارمغاندیر ( 4، 9). عالیم اؤزو اثر حاققیندا یازیر:« . . . دیلچیلیک تاریخی جهتیندن چاغداش تورکجه‌میزده اونودولموش بیر چوخ گؤزل سؤزون قایناغیدیر قارا مجموعه. بو کیتابین اصلی، چوخ احتمال شیخ صفی‌نین اؤزونه عائددیر. لاکین سونرالار، اونون مریدلری و شاگیردلری اونا بعضی حیصه‌لر آرتیریب و یا آزالتمیشلار (5، 77 - 78).
دیگر اثری اولان «قوشچو اوغلونون کلاملاری» عالیمین تورک ادبیاتی تاریخینه بخش ائتدیگی قیمتلی اینجیلریندندیر. بو کیتاب همین کلاملاری توپلاماق اوچون حتی درویشلیک ائدن ح. دوزگونون آلین تری‌نین محصولودور. بورادا قوشچو اوغلونون 111 عرفانی شعری و یا کلامی وئریلمیشدیر. 8 عصرده یاشامیش قوشچو اوغلو ایلک دفعه علم عالمینه ح. دوزگون طرفیندن تانیدیلمیشدیر.
بوندان باشقا، عالیم «عاشیقلار» (1353)، «دیدی از نوآوری‌های حبیب ساهر» (حبیب ساهیرین یئنیلیکلرینه بیر باخیش) (1357)، «یادمان‌های ترکی باستان» (اسکی تورک آبیده‌لری) (1379)، «حکیم ملا عبدالله زنوزی و زنوزیه مکتبی» (1380)، «گاسی، گویش کهن از ترکی باستان» (قدیم تورکجه‌نین دیالکتی اولان قاسی) (1381) وس. علمی اثرلرین‌ده مؤلفی‌دیر.
عالیم کیتاب یازیب چاپ ائتدیرمکله برابر، ترجمه‌چیلیکله‌ده مشغول اولموشدور. او، بیر چوخ علمی کیتابلاری، او جمله‌دن بیر سیرا شیماللی عالیملرین کیتابلارینی فارسجایا ترجمه ائده‌رک نشر ائتدیرمیشدیر. اونون فارسجایا چئویردیگی اثرلردن فریدون آشوروفون «نسیمی» تاریخی درامی‌نین (1353)، آ. برتلسین «آذربایجانین بؤیوک شاعیری نظامی» (1355)، «خاقانی شیروانی» (1354)، «آذربایجانین معاصیر شاعیرلریندن نمونه‌لر»(1351)، «آرزو و قمبر» (1353) وس. نین آدینی چکمک اولار. ائله‌جه‌ده عالیم بعضی دینی اثرلری («قرآن کریم»- جزء عمّ، «قیرخ حدیث»، «قیسا سؤزلر» وس.) تورکجه‌یه چئویرمیشدیر.
عالیمین ترجمه ائتدیگی بعضی علمی کیتابلاری، او جمله‌دن «انقلاب کبیر فرانسه» (فرانسانین بؤیوک انقلابی)، «انقلاب بورژوازی در انگلستان» (انگلتره‌ده بورژوا انقلابی) وس. نی نظردن کئچیردیکده بونلارلا آذربایجان دیلی و ادبیاتی آراسیندا باغلیلیق گؤزه ده‌یمیر. آمما قئید ائتمک لازیمدیر کی، او هیجانلی گونلرده انقلاب ایللرینده ائیلیمیزین علمی- انقلابی باخشیلارلا سیلاحلانماسی گرک ایدی و ترجمه‌چی بونلاری زامانین ایستکلرینه جواب اولاراق نشر ائتدیرمیشدیر» (6 ، 19).
ح. دوزگون نئچه- نئچه علمی کیتابلارین، او جمله‌دن «سیری در اشعار ترکی مولوی» (مولوی‌نین تورکجه شعرلرینه باخیش)، «یوسف و زلیخای فردوسی» (فردوسی‌نین یوسف و زلیخاسی)، «مقالات تربیت» (تربیتین مقاله‌لری)، «مقالات فلسفی آخوندزاده» (آخوندزاده‌نین فلسفی مقاله‌لری)، وس. کیتابلارین رداکتورو اولموش، اونلارا اؤن سؤز یازمیشدیر.
ح. دوزگون عین زاماندا بیر شاعیردیر. «صمد بهرنگی منظومه‌سی» (1347- گیزلی یاییلما)، 1357 (چاپ)، «کیچیک شعرلر» (1357)، «اوچغون داخما» (1358)، «باکی لوحه‌لری» (1358)، «آناما هدیه (1378)، یورد غزللری (1378)، «تبریز یوللاریندا (1378)، زنگان لوحه‌لری (1378)، «قاشقایی لوحه‌لر» (1378)، «اردبیل لوحه‌لری» (1378)، «شیخ محمد خیابانی حماسه‌سی» (1378) وس. شعر کیتابلاری چاپدان چیخمیشدیر.
ح. دوزگون آچیق فضا یارانان کیمی، بو ایمکاندان یارارلاناراق ایرانین مختلیف اونیورسیتتلرینده تورک دیلیندن درس دئمکله برابر، بیر چوخ درسلیکلرده حاضیرلامیشدیر.
• تورکجه دیل بیلگیسی. تکنیکی شریف اونیورسیته‌تی، تهران، 1368.
• تورکجه دیل بیلگیسی. ایمام صادق اونیورسیته‌نی، تهران، 1371.
• تورکجه دیل بیلگیسی. آزاد اسلامی اونیورسیته‌نی، تهران، 1368.
• تورکجه قرامئر. تبریز، اونیورسیته‌نی، تبریز، 1368.
• فضولی‌نین غزللری، اصفهان تکنیکی اونیورسیته‌تی، اصفهان، 1378.
• برگزیده‌ی متون نظم و نثر ترکی (سئچیلمیش تورکجه نظم و نثر متنلری)، تهران، 1371.
• زبان و ادبیات ترکی (تورک دیلی و ادبیاتی)، اورمیه اونیورسیته‌نیژ، 1371.
• متون ادبی هنر (اینجه صنعته عائد ادبی متنلر)، تهران، 1378.
ح. دوزگونون یارادیجیلیغیندان دانیشارکن، اونون ژورنالیستیک فعالیتینی خصوصی قئید ائتمه‌لییک. اونون علمی فعالیتی، شاعیرلیگی، ترجمه‌چیلیگی، معلم‌لیگی ایله دگیل، سعی و تشبّثو نتیجه‌سینده چیخان «آزادلیق»، «یولداش»، «یئنی یول»، «انقلاب یولوندا» وس. درگیلر ایله تانیشلیق کیفایت ائدر کی، عالیمین خالقی یولوندا ائتدیگی فداکارلیغا شاهید اولاق.
بیلدیگیمیز کیمی، 79- 1978- نجو ایل اسلام انقلابی آزدا اولسا، ایران آذربایجانلیلاری اوچون آچیق فضا یاراتدی. انقلابین غلبه‌سیندن سونرا بیر نئچه آی عرضینده (تئوکراتیک رژیمین برقرار اولماسینا قده‌ر) آذربایجانلیلار مختلیف سیاسی و مدنی تأسیساتلار یاراتدیلار (7 ، 136).
آذربایجان دیلینده کیتاب، قزئت، ژورنال نشر ائدیلمه‌یه باشلادی کی بونلاردان «چنلی بئل»، «اودلار یوردو»، «اولدوز»، «موللا نصرالدین»، «آراز»، «آذربایجان سسی»، «بیرلیک»، «خالق سؤزو»، «وارلیق»، «کور اوغلو»، «موشتولوق»، «ایشیق» وس. نین آدلارینی چکمک اولار. او جمله‌دن بو درگیلرین سیراسیندا حبیب ساهیرین باشچیلیق ائتدیگی «آذربایجان مدنیت جمعیتی»نین (و یا مستقل آذربایجان مدنیت اوجاغی) آدلانان و 1979- نجو ایلین مارتیندان فعالیته باشلایان بو جمعیت ایلک اوّل اؤزونو «آذربایجان آزادیخواهلار حزبی» اورقانی اولان و ح. دوزگونون تشبّثو و امگی نتیجه‌سینده چیخان «یولداش»، «انقلاب یولوندا»، «یئنی یول» درگیلرینی‌ده گؤسترمک اولار. «ایراندا انقلابین نائیلیتلری‌نین حیاتا کئچیریلمه‌سی اوغروندا مبارز یازیچیلاردان اولان ح. دوزگونون سعیی ایله چیخان هر اوچ ژورنال ایستر تهراندا، ایستر تبریزده و باشقا شه‌هرلرده چیخان بوتون آذربایجان دیللی مطبوعاتین انقلابی مقصد یؤنلو استقامتی اوغروندا چالیشاراق، اونون مستقل و واحید بیر جبهه‌ده بیرلشمه‌سی فیکرینی ایره‌لی سورموشدور» (8 ، 153).
آذربایجان مدنیت جمعیتی فعالیتینه ایلک اولاراق «یولداش» درگیسی ایله باشلادی و بو درگی تئزلیکله اطرافینا بؤیوک اوخوجو کوتله‌سی توپلادی. «یولداش»ین ایلک نؤمره‌سی 1357- نجی ایلین 12- نجی آییندا تهراندا چاپدان چیخدی. هفته‌لیک اولان بو درگی صحیفه‌لرینده شعره، حکایه‌یه، خبرلره، گؤرکملی شخصلرین ادبی فعالیق حاققیندا یازیلارا، کلاسیک ادبیاتا یئر وئریردی. حتی اوشاقلار اوچون‌ده خصوصی صحیفه واردی (9).
«تأثیرلی مقاله‌لر، ادبی متنلر، مبارزه روحلو شعرلر «یولداش» و «آزادلیق»ی ایرانین هر یئرینده سئودیریردی. اؤزللیکله «یولداش» مجله‌سی هفته‌لیک اولاراق گئنیش صورتده کوتله‌لر ایچینده یاییلدی. 21 هفته، هر هفته مینلر اوخوجونون آلقیشلارینی اؤزونه چکه‌رک، تورک دیللی شاعیرلری و یازیچیلاری اؤزونه جلب ائتدی» (10، 27).
گؤرکملی تاریخچی، عالیم پروفسور شوکت تقی اوا «یولداش»ین فعالیتی باره‌ده یازیر:«ایرانین موجود شرائطینده آذربایجانین یالنیز فعله و زحمتکش کندلیلرینی مدافیعه ائدیردیسه، 18- نجی نؤمره‌سیندن سونرا باشلایان اوچونجو دؤرونده «یولداش» ژورنالی‌نین آذربایجان مدنیتی، جنوبدا آذربایجان میللی حقوقلاری اوغروندا مبارزه‌سینده داها گئنیش سوسیال قوّه‌لره اساسلانماغا چالیشماسی حس اولونور» (11، 153).
هاروارد اونیورسیته‌تی‌نین پروفسور برندا شیفر، ژورنالین فعالیتی باره‌ده بو فیکیرلری ایره‌لی سوروردو:«انقلابین اوّللرینده «یولداش» نشریه‌سی سولچو موقع توتوردو، تبریزده یاییلیردی (مؤلف درگی‌نین یاییلدیغی یئری سهو اولاراق تهران عوضینه تبریز گؤسترمیشدیر- ر. س). خالق آراسیندا بؤیوک قازانمیشدی . . . نهایت اونو همیشه‌لیک دایاندیردیلار» ( 12).
1358- نجی ایلین 5- نجی آییندا «یولداش» مجله‌سی‌نین دفترینی یاندیردیلار. بئله‌لیکله، بو ژورنالین فعالیتینه سون قویولدو. «یولداش» باغلاندیقدان سونرا، عالم «انقلاب یولوندا»، داها سونرا «یئنی یول» درگیلرینی نشر ائتدیردی. بو درگیلرین عؤمرو آز اولسادا، اونلارین هر بیری و بورادا گلن یازیلار تکجه گونئی آذربایجاندا یوخ، بوتون ایران مکانیندا اویانیش و دیرچه‌لیشده اؤنملی رول اوینامیشدی.
«انقلاب یولوندا» 1359- نجو ایلده (81- 1980) تهراندا نشر اولوندو. ادبی- سیاسی مجموعه اولان «انقلاب یولوندا» 15 گوندن شیمالی آذربایجان ادبیاتینا، ایراندا یاشایان دیگر تورک خالقلاری‌نین ادبیاتینا یئر وئیریلیردی ( 13، 41). حتی قارداش تورکیه ادبیاتینا یئر وئریلمه‌سی دقتی جلب ائدیر. 13 نؤمره چیخدیقدان سونرا، بو درگی‌نین ده فعالیتینی دایاندیردیلار.
آذربایجان مدنیت جمعیتی‌نین اورقانی اولان و 1361- نجی ایلده چیخان «یئنی یول» درگیسی، اؤزونو ادبی- بدیعی مجموعه کیمی تانیداراق فصلیلیک، یعنی 3 آیدان بیر نشر اولونوردو. هر نؤمره‌سینده شعر، حکایه، نثر، تنقیدی مقاله‌لره یئر وئریردی. ژورنال، ائله ایلک نؤمره‌سیندن باشلایاراق، آذربایجان ادبی دیلینی تبلیغ دئده‌رک، «اؤلموش عثمانلی دیلی و یا ولایتی لهجه‌لرده یازماق خسته‌لیگیندن چکینمک اوچون، ادبی آذربایجان دیلینی اؤیره‌نمه‌لییک (14، 96) شعاری ایله چیخیش ائدیردی. شیمالی آذربایجاندادا بو درگی‌نین نشرینی آلقیشلاییردیلار و بؤیوک شاعیریمیز سهراب طاهیرین «قهرمان خالقین قهرمان ادبیاتی اولار» (15- 26) آدلی مکتوبو بونا میثالدیر. صحیفه‌لرینده شیماللی علم، ادبیات خادملری‌نین یازیلارینا گئنیش یئر وئرن «یئنی یول» اورادا باش وئرن حادثه‌لره‌ده بیگانه دگیلدی.
مثلاً 3- نجی نؤمره‌سینده حؤرمتلی بسته کاریمیز قارا قارا یئوین اؤلومو مناسیبتی ایله جابیر آلیشانین یازدیغی «ایلدیریملی یوللار» آدلی شعری چاپ ائدیلمیشدیر.
بو ژورنالین‌دا نشری‌نین قارشیسی آلیندن ح. دوزگون بوش اوتورمادی بو درگی‌نین آردینجا 1364- نجو ایلده «آذربایجان» بولتنی (بولتن انجمن زبان ترکی- تورک دیلی انجمنی‌نین بولتنی) چیخاردی. اوخودوغوموز منبع‌لرده ساده‌جه آدی چکیلن بو بولتنی نشر ائتدیردیگینه گؤره، حو دوزگون اینجیدیلمیش و اونون نشری دایاندیریلمیشدی. بو بولتن اصلینده ح. دوزگونون کیتاب ائوینده تشکیل اولونموش ادبی مجلیسلرده اوخونان شعر، نثر اثرلری‌نین و مقاله‌لرین مجموعودور. بولتنین نشری ائله همین ایل دایاندیریلدی.
ح. دوزگونون ژورنالیستیک فعالیتی، حاققیندا یازدیغیمیز درگیلرله محدودلاشمیر. اونون مستقل و یاری مستقل شکیلده نشر ائتدیردیگی درگیلرده وار. فیکریمیزجه، بو درگیلرین‌ده آدینی قئید ائتمک یئرینه دوشر:
• «ادبیات در عصر نوین» (عصر نوین آدلی گونده‌لیک چیخان درگیدن فایدالاناراق، تبریز، 1347).
• «هنر و اجتماع» (مهد آزادی» قزئتی‌نین علاوه‌سی، تبریز، 1347).
• «شعر و ادب آذری» (امید ایران» ژورنالی‌نین امتیازیندان فایدالاناراق، تهران، 1349).
• آزادلیق (هفته‌لیک، 1358).
• «سهند» (4 صحیفه‌لیک، هفته‌ده بیر دفعه، اطلاعات قزئتی‌نین امتیازیندان استفاده ائده‌رک، تهران، 1369) (16).
البته گئنیش یارادیجیلیغا مالیک اولان ح. دوزگون حاققیندا کیچیک بیر مقاله‌ده اطرافلی دانیشماق امکان خاریجینده‌دیر. لاکین بیر حقیقتی قئید ائتمه‌لییک کی، یاشی‌نین 61- نجی باهارینا قدم قویان بؤیوک عالیم، یورولماز تدقیقاتچی، یازیچی ح. دوزگون معاصیر مدنیتیمیزین و ادبیاتیمیزین عوض اولونماز سیمالارینداندیر. عؤمرونو، گونونو آذربایجانلا کئچیرن، خالقی اوغروندا مبارزه آپاران عالیم ائله آذربایجان و اونون مدنیتی ایله یاشاییر. گنجلیگیندن قلمینی خالقینین یولوندا سونگویه چئویرن بو فدکاکر عالیم اؤز خالقینین و وطنی‌نین خوشبخت صاباحا قووشماسی نامینه کؤکسونده بؤیوک آرزو و ایستکلر یاشادیر. او، همیشه دئییر:«آرزوم بودور کی، اؤلمزدن اوّل مقدس آذربایجان تورکجه‌سی‌نین ایران مکتبلرینده درس وئریلمه‌سینی گؤره‌م» (17، 187). بیزده اینانیریق کی، بو آرزو تئزلیکله حیاتا کئچه‌جک و ح. دوزگون یاشا دولدوقجا داها متین آددیملار آتاراق، ائیلیمیزین، مدنیتیمیزین تدقیقینده و اؤیره‌نیلمه‌سینده خالقا، وطنه یئنی- یئنی تؤحفه‌لر وئره‌جکدیر.
استفاده اولونموش ادبیات:
1. محمدرضا کریمی، ائیلیمیزین آجیان یاراسی، زنجان، 1377، ص 15.
2. جنوبی آذربایجان ادبیاتی آنتالوژیسی، ج 4، باکی، علم، 1994.
3. ح. صدیق، واقف شاعر زیبایی و حقیقت، تهران، 1352.
4. غریبلی اسلام، شیخ صفی الدین «قارا مجموعه»، باکی، 2004، ص 9.
5. امید نیایش، دکتر صدیق و هویت آذربایجان، تهران، 1381، ص 78- 77.
6. محمدرضا کریمی، ائیلیمیزین آجیان یاراسی، زنجان، 1377، ص 19.
7. مصطفی‌اف ودادی، جنوبی آذربایجاندا میللی شعور (20 عصرین 1 یاریسی)، باکی، 1998، ص 136.
8. تقی اوا، شوکت، 79- 1978 ایللر ایران انقلابیندان سونرا جنوبی آذربایجاندا میللی حقوقلار اوغروندا مبارزه، جنوبی آذربایجان تاریخی مسأله‌لری، باکی، علم، 1991، ص 153.
9. باخ. «یولداش»، ن. 17.
10. م. کریمی، ائیلیمیزین آجیان یاراسی، زنجان، ص 27.
11. تقی اوا، شوکت، 79- 1978- نجو ایللر ایران انقلابیندان سونرا جنوبی آذربایجاندا میللی حقوقلار اوغروندا مبارزه، جنوبی آذربایجان تاریخی مسأله‌لری، باکی، علم، 1991، ص 153.
12. Brenda Shaffer. The Formation of Azerbaiycani Collective İdentitu in İran, vol. 28, N3, 2000.
13. انقلاب یولوندا، ن 6، ص 41.
14. یئنی یول، ن 1، ص 96.
15. مرتضی مجدفر، چالیشقان عالیم، یورولماز قلم صاحیبی اوستاد دوکتور حسین محمدزاده صدیق (دوزگون)، آذری، 2006، یاز، ن. 11، ص 18- 8.
16. امید نیایش، دکتر صدیق و هویت آذربایجان، تهران، 1381، ص 87.