ایران تیل شناس و دیوان لغات الترک محمود کاشغری
با ترجمه دکتر حسین محمدزاده صدیق
دکتر غلام کریم از دانشگاه کابل
(این مقاله به زبان تورکی ازبکی رایج در افغانستان نگاشته شده است)
دیوان لغات التورك، توركی خلقلرنینگ اولكن و قیمتلی یادگارلیكی صفتیده اوزاق مدتلردن بویان جهان عالملری دقت - اعتبارینی اوزیگه جلب ایتیب كیلماقده. اثرنی هجری 466 ییلی ییریك تیل شناس عالم شیخ محمود بن حسین كاشغری تألیف ایتیب، اونی عباسیلر خلیفه‌سی ابوالقاسم عبدالله بی محمد المقتدر بامرلله اهدا قیلگن.
بیز «دیوان لغات‌التورك» نینگ دكتور محمد دبیرسیاقی عملگه آشیرگن و 1375 ییلی تهرانده چاپ ایتیلگن فارسچه ترجمه‌سینی ایلگری كوریب، تانی بولگن ایدیك. بیراق، او ترجمه تولیق بولمهی، سوزلرنینگ تلفظی هم ترانسكرپشن (بیر متن‌نی اوزگه حرفلر بیلن یازیش) طرزده انیق قیلیب كورستیلمه‌گن ایدی.
ایرانلیك تیل شناس عالم دكتور حسین محمدزاده صدیق «دیوان» نینگ ینگیدن فارسچه ده تولیق، روان و چیرایلی ترجمه‌سینی تیارلب، اونی 1384 ییلی تبریز (ایران) شهریده نشر ایتگن. «دیوان» نینگ اوشبو ینگی ترجمهسی وزیری قطع، چیرایلی كاغذ و صحافت، 628 بیت و 2500 نسخه ده «نشر اختر» نشریاتی تامانیدن باسیلیب چیققن.
كتاب: مندرجه (12- 5 بیتلر)، مترجم سوزباشیسی (14-67 بیتلر)، كتابنامه (68-72 بیتلر)، كاشغری نینگ سوزباشیسی (74-95) بیتلر، كتاب متنی (97 -623 بیتلر) و مترجم نینگ توركچه و لاتین یازوویده‌گی ایكی بیتلیك قیسقه سوزیدن عبارت.
تیلماج (مترجم) نینگ 53 بیتلی چقور و كینگ قمراولی سوزباشی سیده «دیوان» مؤلفی، چاپلری و ترجمه‌لری همده كاشغری شناس‌لرنینگ اثر حقیده‌گی اینگ مهم تحقیقاتلری باره‌سیدهسوز یوریتیلگن.
«دیوان» بیرینچی قتله «معلم رفعت» گه شهرت قازانگن احمد رفعت بن عبدالكریم تامانیدن چاپ ایتیلدی. او اوچ جلددن عبارت بولیب، هجری 1335-1333 ییللری استانبول ده باسیلگن.
سوز باشیده‌گی معلومات گه كوره، كارل بروكلمان 1925 ییلی اثردهگی 7993 ته سوزنی آلمانچه گه اوگیریب، برچه سوزلرنینگ تلفظی نی آلمانچه حرفلر بیلن نشر ایتگن. عیناً شو نشر 1964 ییلی افست طرزده هنگری ده هم باسیلگن.
معلم رفعت «دیوان»نی توركچه‌گه تولیق اوگیرگن. باسیم آتالای نینگ تأكیدلشیچه، معلم رفعت «دیوان»نی ایری ایكی ترجمه قیلگن. بیراق هر ایكله ترجمه نیگه دیر باسیلمه‌ی، قولیازمه حالیده قالگن.
عاطف قونیهای آتلی عالم هم «دیوان» نی توركچه گه اوگیرگن، بیراق او هم نشر ایتیلمه‌گن.
بسیم آتالای 1939-1941 ییللری «دیوان» نی عربچه متنی همده یوقاریده ذكر ایتیلگن ترجمه‌لردن فایده‌لنیب، توركچه گه اوگیردی. اونی اوچ جلدده چاپ ایتدی. اونده 7881 سوز بار. شونینگدیك، عالم اونگه ایندیكس هم توزگن.
صالح مطلّبوف «دیوان»نی اوزبیكچه گه اوگیریب، اونی 1960-1963 ییللری چاپ ایتدی. اونده 9222 ته سوز ایضاحلنگن
كیینراق او غنی عبدالرحمانوف بیلن بیرگه اثرنینگ ایندیكسی‌نی هم نشر ایتدی (1967 ییلی).
شونی هم علاوه قیلیش كیره‌ك كه، بو عالملرنینگ توزگن ایندیكسی شونچه كه فقط سوزلرنینگ رویخطی ایمس، بلكه اونینگ اوزینی علیحده بیر «ایندیكس فرهنگی» دیسك هم بوله‌دی. چونكه اونده، اول سوزلر قبول قیلینگن الفباده، ترتیب بیلن كیلتیریلگن. كیین سوزنینگ بیر یا كه ایكی اوزبیكچه، سونگره روسچه معناسی بیریلگن. دوامیده ایسه، اوزبیكچه متن نینگ جلد، بیت و سطری، اونینگ ایزیدن فایده‌لنیلگن (معلم رفعت چاپ ایتگن) اصل عربچه متن نینگ جلد، بیت و سطری كورستیلگن . بولردن تشقری سوزلرنینگ تورلی توركی اوروغلر و شیوه‌لریگه تیگیشلی خصوصیتلری هم بیلگیلنگن.
14- 1981 ییللری «دیوان»نینگ اویغورچه ترجمهسی اوچ جلدده باسیلیب چیقدی. بو ترجمه ده اثردهگی همده باسیم آتالای نشریده‌گی ایریم مناظره‌لی جایلر تقریباً برطرف ایتیلگن و سوزلرنینگ تلفظی امكان باریچه انیق كورستیلگن.
انگلیس عالملری روبرت دنكوف (Robert Dankaf) و جیمز مك كلی (Jamez Mak Kelly) « دیوان» نی انكلیسچه گه اوگیریب، 1983-1987 ییللری اوچ جلدده نشر ایتدیلر. جیمز مك كلی «دیوان» دهگی سوزلر املاسی حقیده ایكی مقاله یازگن. دكتور محمدزاده صدیق ایسه مذكور مقاله‌لردن اوز ترجمه سیده فایده‌لنگن.
شونینگدیك، اصغر ماشولی اگابایوف 1997-1998 ییللری «دیوان» نینگ قازاقچه ترجمه‌سینی آلماآتا ده چاپ ایتدی.
1375 ییلی تهرانده بروكلمان و دهری دیلچین ایشی‌نی یعنی «دیوان» نینگ ایندیكس تیارلش ایشی محمد دبیر سیاقی تامانیدن ناقص و خطالر بیلن تكرارلندی. او فقط اسملر، صفتلر، آلماشلر و قوشیمچه‌لرنیگینه ناتانیش، استعمالدن چیققن املا بیلن ترانسكرپشنسیز و سوزلرنینگ گرامر هویتیسیز ترتیب قیلیب، اقعس (872 بیت)، منظام (666 بیت)، مصمت (487 بیت)، فلنسوه (328 بیت)، . . . كبی عجیب و غریب معنالر، لغت نینگ اوزیدن هم قیینراق و اوقووچیگه توشونیشی انچه قیین بولگن یوزلب معادل نی نشر ایتدی.
مترجم (دبیر سیاقی- یارقین)نینگ توركچه و عربچه‌نی عالمانه شكلده بیلمه‌گنلیگی اوچون، ترجمه‌لر ناانیق و كولگیلی بولگن. مثال اوچون:
- كچل و چولاق معنالی سوزنی «قولی ایگری و آیاغی ایگری» معنا قیلگن؛
- تاغاره و قایق معنالی سوزنی «خرما دانگی آرقه سیده‌گی چقورچه و نفیر (!) معنا قیلگن و باشقه‌لر.
2005 ییلی زیفه علویه عوضیوا «دیوان» نینگ روسچه ترجمه‌سینی آلماآتا ده (1300 بیتده) ایندیكس بیلن چاپ ایتدی. بونده 6727 ته سوز ایضاحلنگن. ایسلتیش كیره‌ك كه، دكتور محمدزاده صدیق‌نینگ فارسچه و زیفه علویه‌نینگ روسچه ترجمهسی قریب بیر وقتده نشر بولگنی اوچون عالم «دیوان»نینگ روسچه ترجمه‌سیدن خبری بولمه‌گن.
1990 ییلی توركیه جمهوریتی‌نینگ اطلاعات و فرهنگ وزیرلیگی «دیوان» قولیازمه سینی عیناً اوز اولچمیده رنگلی فكسیمیل نشرینی عملگه آشیردی.
دكتور محمدزاده صدیق سوزباشی سیده (22-23 بیتلر) جهان كاشغریشناسلری نینگ بیر قطار مهم تحقیقاتلرینی كیلتیره‌دی.
شونینگدیك، 24-34 بیتلرده كاشغری‌نینگ خاندانی، توغیلیشی، اولیمی، «دیوان» تألیف و تصنیف ایتیلگن زمان، اونینگ توغیلیب اوسگن ییری و مقبره‌سی حقیده قیزیقرلی معلوماتلركیلتیرگن. جمله‌دن كاشغری قره‌خانیلر سلاله‌سیگه تیگیشلی تگین یا خاقانزاده بولگن و توقوزینچی خاقان صفتیده تختگه اولتیریشی كیره‌ك ایدی، دییله‌دی. اونینگ انه شوندهی یوقاری طبقه گه منسوبلیگینی اوملژان، احمد جعفر اوغلو، شاكر اولكو تاشیر و ذكی ولیدی توغانلر كبی عالملرتصدیقلگنلر.
شونینگدیك سوزباشیده، اثر توزیلیشی، «دیوان» دیگن عنوان نینگ تنلش دلیلی، اونینگ ایشانچلی منبع و اورنك ایكنلیگی حقیده سوز یوریتیله‌دی. جمله‌دن تیلماج، «دیوان» گه ایرگه‌شیب یازیلگن: الادراك للسان الاتراك، حلیه اللسان و حلبه البیان، بلغه المشتاق فی لغه التورك و القفجاق، التحفه الزكیه فی لغه التوركیه، مسیره العلوم، الغه النوائیه والشتهادات الجغاتیه، بدایع اللغه، سنگلاخ، التمغای ناصری، لغت فتحعلی قاجار كبی 17 ته لغتنی ایسله‌یدی، بیراق بولردن هیچ بیریسی «دیوان» درجه سیگه ییتالمه‌گن دیب، تأكیدله‌یدی.
كیینگی بیتلرده، «دیوان» نینگ توزیلیشی كورستیلگن: 1. مهموز (همزه لی) كتابی؛ 2. سالم كتابی؛ 3. مضاعف كتابی؛ 4. مثال كتابی؛ 5. ذوالثلاثه (اوچلیكلر) كتابی؛ 6. ذوالاربعه )تورتلیكلر) كتابی؛ 7. ذوالغُنّه («نگ» لیلر) كتابی؛ 8. ذوالساكنین (ایكی ساكنلی) كتابی.
هر كتاب ایكی: اسم و فعللرگه بولینگن. ایكله بولیمده، اوشه زمانده‌گی توركی سوزلرنینگ شكلی و كورینشلری: ایكی حركتلی، اوچ حركتلی، تورت حركتلی، بیش حركتلی و نهایت آلتی حركتلی شكلده كورستیلگن.
كتابده كاشغری‌نینگ سوزباشیسی هم ترجمه قیلینگن (74-95 بیتلر). تیلماج‌نینگ یازیشیچه، كاشغری اثرینی ناملشده ایكی نرسه‌گه اعتبار بیرگن:
بیری، او كینگ قمراولی بیر قاموسی گنجینه یره‌تیب، علم گه عاید سناقسیز موضوعلر و احكاملرنی كیریتگن كه، مثال اوچون زمخشری‌نینگ «مقدمه الادب» اثریدن انچه بایراق دیر.
ایكینچی، عالم لغتنی شرحلشده مثال اوچون حمادالجوهری نینک « صحاح اللغه» اثریگه نسبتاً انچه پخته و كینگ ایضاحلنگن.
انه شو ایكی خصوصیت طفیلی عالم اوز اثرینی «دیوان» دیب اته‌گن. تأكید كیره‌ككه، اصلیده «دیوان» سوزی توركچه سوز بولیب، عرب تیلی و پهلوی و فارسی و كردی و طبری سینگری باشقه عجم تیللریگه اوتگن. بو سوز «توپلنماق» و «توپلماق» معنالی «تیپمك» (= تیپماق) اوزه‌گیدن كیلیب چیقیب، عربچه و فارسچه ده: اعیانلر توپلنگن مجلس، دولت عالی مجلسی، قضا عالی مجلسی، وزیرلیك، دولت شوراسی، عالی دفترخانه كبی معنالرنی تاپگن. كاشغری زمانیدن كیینگی عصرده بو سوز ایكینچی چیگره‌لنگن معنانی تاپدی و شاعرلر هرقندهی شعری توپلملرینی «دیوان» دیب اته‌دیلر(34-35 بیتلر).
بولردن تشقری، تیلماج سوزباشی سیده اورال- آلتای نظریه‌سی و علم نینگ اوشبو ترماغیده سویدنلیك عالملرنینگ قوشگن اولوشی حقیده سوز یوریتگن.
شونینگدیك، سوزباشیده قره‌خانی یا خاقانیه توركی‌سی، ایسكی و حاضرگی اویغور همده اوغوز شیوه‌لری حقیده سوز یوریتیلگن. اوغوز- آذر شیوه‌سی ییتی مینگ ییللیك مكتوب یادگارلیككه ایگه بولمیش ایران نینگ اینگ قدیمی توركی شیوه‌سی‌دیر، دیگن فكر تأكیدلنه‌دی.
بولردن تشقری، «دیوان» دهگی شعر، مقال، اتاقلی آتلر، اسطوره شناسلیك، اوروغلر و اوروغچیلیك، املاء، مردم شناسلیك كبی مسئله‌لر حقیده هم كینگ سوز یوریتیلگن. جمله‌دن، كاشغری ترچه توركی سوزلر املاء سینی ترتیبگه سالیشگه اینتیلگن. شونینگدیك، او برچه توركی سوزلرنی توزیلیش نقطة نظردن هم معلوم گروه‌لرگه بولگن. شو باعث، كاشغری نی «توركی املاء فرهنگی» یره‌توچیسی صفتیده هم بهالش ممكن، دیب یازه‌دی تیلماج.
شونینگدیك، سوزباشیده توركی شعریت نینگ عنعنوی تورلی برماق وزنلری، اونینگ توركی تیل نینگ سوزلر فونیتیكی، چقور و نازك معنالری همده شاعرنینگ ظریف تویغو و كینچینمه‌لری قاله بیرسه، اونینگ كینگ تخیل عالمی‌نی تصویرلش و بیان ایتیشده قنچه‌لر اویغون و قوله‌ی ایكنلیگی حقیده سوزیوریتیلیب، انیق مثاللر آرقه‌لی ایضاحلنه‌دی. عیناً شو اساسده، او توركی شعریت نینگ اینگ قدیمی نمونه‌لری بولمی «دیوان» دهگی شعری مثاللرنی وزن و بدیعی صنعتلری یوزه سیدن عالمانه تحلیل و تفسیر قیله‌دی. تیلماج بولر بیلن چیگره‌لنمه‌ی، اثرنینگ ایكینچی جلدیده بو حقده ینه ده كینگراق و به تفصیلراق سوز یوریتگن لیگینی تأكیدله‌یدی.
تیلماج «فارسچه ترجمه نی تیارلش» عنوانلی قسمیده بو آغیر ایش نینگ قندهی باشلنگنلیگی همده ایش متودی حقیده معلومات بیرهدی.
دكتور محمدزاده صدیق ترجمه ایشیده معلم رفعت نشر ایتگن عربچه متن، باسیم آتالای نینگ توركچه ترجمه سیدن فایده‌لنگن. اینیقسه، باسیم آتالای نینگ ترجمهسی بولمه‌گنده، فارسچه ترجمه یخشی و قانیقرلی چیمس ایدی، دییدی، او.
بو ترجمه‌نی هرتامانلمه و چقور اورگه‌نیب چیقیش، اصل عربچه متن و اوزبیكچه ترجمهسی بیلن سالیشتیریش كوپ وقت و تیرن بیلیم طلب قیله‌دی. بو ایشنی حرمتلی لغتچی تیلشناسعالملریمیز وقتی بیلن بجره‌دیلر، دیگن امیدده‌میز. شونگه قرهمه‌ی، بو ترجمه حقیده اینگ مهم بیلگی‌لری حقیده ایریم فكر و معلوماتلرنی ایتیب اوتیشنی لازم دیب، بیله‌میز:
1. ترجمه تولیق، جوده سیلیق و اوقووچیلرگه توشونرلی قیلیب عملگه آشیریلگن؛
2. برچه سوزلر تلفظی لاتین الفباسی همده عرب حرفلریده انیق قیلیب كورستیلگن؛
3. متنده‌گی برچه مثاللر ترانسكرپشن قیلیب بیریلگن. بو بیلن متنده‌گی هرقندهی مثالنی اوقووچیلر بیملال توزوك اوقیشلری ممكن بولگن؛
4. برچه مثاللر اول سوزمه- سوز ترجمه قیلینیب، كیین تفسیر و ایضاح قیلینگن؛
5. كوپلب تیلماجلر جمله‌دن باسیم آتالای ترجمه‌لریده‌گی شبهه‌لی اورینلرنی، محمدزاده صدیق امكان قدر انیقلب، توزه‌تگن. اولرنی اثرنینگ ایكینچی جلدیده، تعلیقاتده كیریتگن؛
6. تیلماج معلم رفعت نشر ایتگن اصل عربچه متنده‌گی خطالر و ناانیقلیكلرنی هم امكانی باریچه توزه‌تیب، تعلیقات قسمیگه كیریتگن؛
7. ترانسكرپشن و سوزلرنینگ تلفظینی كورستیشده تیلماج اوز آنه تیلی بولمیش آذرچه ایمس، بلكه توركی خاقانیه شیوه‌سینی اساس قیلیب آلگن. بو ایجابی ایش بولگن البته. چونكه «دیوان» دهگی سوزلرنینگ تلفظی بوزیلیشی نینگ آلدی آلینگن؛
8. تیلماج برچه ایضاحلر و تعلیقاتنی اثرنینگ ایكینچی جلدیده بیرگن؛
9. تیلماج سوزلرنینگ ایندیكسی‌نی تلفظ اساسیده توزیب، اولرنی هم ایكینچی جلدگه كیریتگن؛
10. تیلماج نینگ یازیشیچه، او آتلر ترجمه سیده قیینلمه‌گن. بیراق فعللر ترجمه سیده انچه قیینلگن. چونكه فعللر درجه سینینگ نازك حالتلری (بیر، ایكی و اوچ درجه لی متعدی فعللر) همده كیله‌سی اوتمیش زمان و كینگ اوتمیش زمان كبی زمان تورلری نینگ معادلی فارسچه ده بولمه‌گن. بنابرین، او نیچه كمكچی فعل و یا عباره و جمله‌لردن فایده‌لنیب، بو ظریف و انیق توركی توشونچه‌لرنی افاده‌لگن؛ مثال اوچون، آذرچه توركیده «بیجدیردی» و اوزبیكچه توركیده «قولتتیردی» یا «ییقیتتیردی» دییله‌دیگن «اِربَتّی» فعلی فارسچه ده بوندهی ترجمه بولگن: «او، درخت را در معرض برانداختن قرار داد و برانداخت».
شوندهی قیلیب، دكتور حسین محمدزاده صدیق «دیوان لغات التورك» نی فارسچه گه تولیق و چیرایل قیلیب اوگیریب، اولكن ایشنی بجرگن. بیز بو نده، نشریه و مقاله نینگ چیكلنگن امكاناتی گه كوره ترجمه نینگ فقط ایریم مهم خصوصیتلرینیگینه ایسلب اوتدیك خلاص. علاقمندلرنی اثرنینگاوزینی بیواسطه اوقیشگه چارله‌یمیز. بو ترجمه هر قندهی تحسینگه لایق و بیز استادنی چین كونگیلدن قوتله‌یمیز.
قلدیرغاچ نثری توپلم
افغانستانده‌گی معاصر اوزبیك ادبیاتیده شو پیتگچه كوپراق شعریت رواجلنیب كیلماقده و نثرده مشق قیله‌دیگن ادیبلر كم. شو جهتدن دكتور شفیقه یارقین نینگ «ینه كورگونچه» ناملی نثری حكایه‌لر توپلمی كته ایجابی حادثه دیر.
دكتور شفیقه یارقین تانیقلی عالم، مترجم و ایكی تیلده - اوزبیك و دری تیللریده شعرلر یره‌تووچی شاعر. توپلمده‌گی حكایه‌لر، او نثرده هم موفقیتلی ایجاد قیله‌یاتگنیدن دلالت بیرهدی.
حكایه‌لرده طرفه حالتلر، قهرمانلرنینگ خطِ حركتلری، درد و اضطرابلری بیانی طبیعی دیر. افغانستانده عادی كیشیلر اینیقسه عیاللرنینگ آرزو- ارمانلری ییر یوزیده‌گی برچه عیاللرنیكیدیك ایزگو و بیغبار بولسه ده، لیكن اولر ناتینج جمعیتده چیلپرچین بولیشی، برادركُشلیك اوروش مشقتی قیز و عیاللر باشیگه سالگن اَیریلیق و جبر و جفالر مهارت بیلن تصویرلنگن.
یازووچی افغانستان اوزبیكلری نینگ تاریخی خاطره سینی عكس ایتتیریشگه هم اعتبار قره‌تگن. «ینه كورگونچه» حكایه‌سی قهرمانی تیمور اوغلیگه «بابر» نامی قوییلگنیدن قووانیب:«قنی ایدی اوغلیمیز هم بابرشاه‌دیك اتاقلی شاعر بولسه !» دییدی.
بوندهی اورینلر توپلمده ینه ده كوپَیتیریلسه یخشی بولر ایدی؛ مثلاً، «سونگی یول» حكایه سی قهرمانی «نورآی» حقیده:«اگر او یشَگنیده زیبالنسا و نادره بیگم كبی شاعره بولیب، اوز خلقی افتخاریگه ایلنیرمیدی» دییش ممكن.
توپلم افغانستان اوزبیك تیلی نینگ بایلیگی، ادبی امكانیتلری كته لیگی، بو تیلده نه فقط حكایه و شعرلر، بلكه ییتوك نمایشنامه، قصه و رمانلر هم یره‌تیش ممكنلیگینی اثبات قیله‌دی.
مؤلف و اوقووچیلرنی افغانستان اوزبیك ادبیاتیده آلغه تشلنگن قدم بولگن «ینه كورگونچه» توپلمی نشری بیلن صمیمانه قوتله‌یمیز.
دکتر غلام كریم
اوزبیكستان یازووچیلر اویوشمه‌سی اعضاسی