Ərkim
Təbrizə yollandı on dörd yaşında,
Bir bahar çağında, yazın başında.
Dərvazadan keçib içəri girdi,
Ərkin qabağında, atası durdu.
Gözləri yaşardı, qəlbi döyündü,
Nəğmə oxumağa qalxıb öyündü.
Ərkin tarixini yadına saldı,
Dərin təlatümli fikrətə daldı.
Keçdi «Xudabəndə» gözü önündən,
Baxdı Ərkə sarı «Sultaniyyə»dən.
«Şah Xətayi» qalxdı «Sayın» dağına,
Gözündən yaş axdı Ərkin bağına.
«Əbdülhəmid» yavaş tərənnüm edir,
Məhəmməd dalınca yolunu gedir:
Ey sinəsi minlər yara ilə dolu Ərkim,
Yüzlərcə ilin xatirəsi ey ulu Ərkim!
Qeyrətli oğullar vətəni, məskənisən sən,
Minlərcə müqəddəs cəsədin mədfənisən sən.
Onlarca şəhənşəhləri soydun yola saldın,
Ömrün başa verdin uca, başı uca qaldın.
Allaha baş əydin, cəlalın şə′nin ucaldı,
Oğlun böyüdü Qeysər-i Rumdan da bac aldı.
Şahlar şahı əydi başını oğlun önündə,
Sən fəxr ilə qaldın əbədi, dün də, bugün də.
Sərraf ilə Lə′l ilə Şukuhiləri doğdun,
Namərdləri hər təngədə, hər dömgədə boğdun.
Sarsıtdı dəni düşməni kibrin uca Ərkim,
Hər bir oyuna tənz ilə güldün qoca Ərkim,
Alnım ayağın toprağına qoymağa gəldim,
Şeytan gözünü səcdə ilə oymağa gəldim.
Göy məscid
Atasının dərdin sanki duyurdu,
Məhəmməd, ağlırdı gözün oğurdu.
İkisi keçdilər Ərkin önündən,
«Göy Məscid»ə sarı yollandı həmən.
«Xiyavan»da onun qohumu varmış,
«Seyid Hüseyn» adlı molla olarmış.
Xamnəli bir seyid, təqvalı seyid,
Bilikli, elmli, çox ali seyid.
Peşnamazı «Kərim Xan» məscidinin,
Fiqahəti, elmi, dəniz tək dərin.
Atası söylədi: «- Gəl gedək ora,
Haci Seyid Hüseyn evinə, bala!»
«Xiyavan» ağzında, üstündə yolun,
Görəndə caddənin arxada solun.
«Göy məscid»ə sarı yenə çatanda,
Karvanı saxladı söylədi ata:
«Cəhanşah həqiqi» yadigari, yarmış ədvarı,
Budur, Təbriz içində göylərə qalxmaqda ənvarı.
Fəzasi bir ilahi nur ilə dolmuşdu göy qəbbə,
Buraxmış heyrətə əqmarı, şəmsi, çərxe dəvvarı.
Şaxanda ildırımlar qısqanan çərxin həvasından,
Söküb yandırmaq istərmişsə göy günbəzdən asarı,
Təbiət titrəmiş, xilqət ayaqlanmış, fəğan etmiş,
Amandır yaxma qəlbin Təbrizin, yığ tiğe qəddarı.
İşıq qaynağını qarət edənlər səf-bə-səf durmuş,
Qaranlıqlar içindən tərpədib qalxızmış əşrarı.
Keçirtmək çün, bütün şərqə ilahi nur saçan şəm′i,
Müsəllət eyləmiş bu məscidə hər şahı, tərrarı.
Bu gün həm, bax Məhəmməd! Sinə gərmiş batil uğrunda,
Bu göy məsciddir oğlum, gəl qoru bu gənc-i əsrarı.
Əlin Allaha açmış bir işıq dəryasıdır oğlum,
Mənim tək sən də baxsan nur görərsən burda əhcarı.
Amandır qoyma təhqir eyləsin yad, qalx özün göstər,
Təkan ver zülfəqarə qav gilən ovbaşı, əşrarı.
Bura Təbrizdir, dünya boyu tarixi fəth etmiş,
Yuxuya getməz əlbəttə bu şəhrin bəxt-i bidarı.
Onun «Düzgün» kimi evladı vardır, qorxu yox, qəm yox,
Şücaət meydanın qoymazlar onlar sidqdən arı.
Bura fəzilətin işıq bulağı,
Saiblər ölkəsi Xətiblər yurdu.
Qoca Təbrizdir bu, hər zaman, hər vaxt
Düşmən qarşısında aslan tək durdu.
Yetginliklər evi, kəmal obası,
Qəhrəmanlıqların beşiyi Təbriz.
Qeyrətin, ismətin uca zirvəsi,
Bəşər tarixinin keşiyi Təbriz.
Səni çeynətmərəm namərd yadlara,
Ulu əcdadımdan qalan məkanım.
Necə mən yaşayım adsız, nişansız,
Tarixim, şərəfim, iliyim, qanım.
Mücəssəm qeyrəti islamiyyətin,
Qurqudlardan qalan öyüd qaynağı.
Təbrizim, bir sözlə söyləsəm qızım:
Elimin obamın yanar çirağı.
Vətən darol′elmi, el bili yurdu,
Ayələri təfsir eyləyən şəhər.
Düzləri arxada qoyub gəlmişəm,
Eşq ilə axmışam bax gör, nə təhər!
Xamnədən gəlmişəm qucağına mən,
Bura vətən dedim Füzuli sayaq.
Pənahım, yurd-yuvam, anam, amanım,
Durdum keşiyində ər kimi oyaq.
Talibiyyədə
Təbrizə gələndən neçə gün sonra,
Məhəmməd yollandı «Talibiyy»yə.
Orda bir hücrəyə yerləşdirildi
Dərsə başlayaraq oldu tələbə.
Orda bir neçə il qalıb dayandı,
Oxutdular ona «Lüm′ə», «Əmsilə».
«Haci Mirza Əbülhəsən Əngəci»,
Ona «fiqh» öyrətdi, həm «usul» dedi.
Bir də «Haci Mirza Həsən Müctəhid»,
Ona «Şeyx Məhəmməd» adını verdi.
Şəriət elmindən qıraqda ona
Mirza Əbdüləli «hekmət» öyrətdi.
«ərismatiq», həm də «həndisə», «hesab»,
Bir də «əruz», «nucum», «heyət» öyrətdi.
Burda Şeyx Məhəmməd xamnəli cəvan
İctihad mərzinə yaxınlaşırdı.
Maxaç Qala gəzən, dərbəndi görən,
Elmin zirvələrin bir-bir aşırdı.
«Təbiiyyat», «tarix», «rical» öyrənmiş,
Oxumuş «fəlsəfə», oxumuş «kəlam».
«Ədəbiyyat», «bədi′», «münşəat» görmüş,
Yazırdı «risalə», yazırdı «əhkam».
Xoş gələcək
Haci Seyid Hüseyn, Xamnəli alim,
Daha çox sevirdi Şeyx Məhəmmədi.
İnqilabçı ruhlu, ulu peşnamaz,
Daha çox sevirdi Şeyx Məhəmmədi.
Yanında bəslirdi bir tahir kimi,
Ummandan ayrılmış cəvahir kimi.
Onu yetirmişdi bir şair kimi,
Daha çox sevirdi Şeyx Məhəmmədi.
Ürəyinin barın yedirdəcəkmiş,
Ona Şeyx Məhəmməd xoş gələcəkmiş.
Ümidlər yığınağı, birdə diləkmiş,
Daha çox sevirdi Şeyx Məhəmmədi.
Ayna bulaqlardan duru axanı,
Şücaət qaynağı, məhcub baxanı.
Verdi ona qızı «Xeyr-ü-Nisa»ni,
Daha çox sevirdi Şeyx Məhəmmədi.
Mövizə illəri
Beləliklə, «Şeyx Məhəmməd» evləndi
«Xiyavan»ın böyük mallası oldu.
«Xeyr-ü-Nisa» onun ağır günlərdə
Dözümlə yanında qalası oldu.
Vəfatından sonra «Seyid Hüseyn»in,
Peşnamazlıq etdi rəsmiyyət ilə.
Həm gündüz, ham axşam namaz qılırdı,
O, öz məscidində cəmaət ilə.
«Kərim Xan» məscidin onun adilə,
Tanırdı cəmaət Təbrizdə bütün.
«Xiyavan» tərpənib dalğalanırdı,
Minbərə qalxanda həftədə bir gün.
Meydan oxuyurdu minbərdə hər vaxt
Deyirdi şeytana: «- Baş əy insana!»
Zalimi, şahları, qəsb-karları,
Çağırırdi hər vaxt ulu meydana.
Yuxusuz qoyurdu qəsb-karları,
Minbərdə mövizə edən zamanda.
Tehranda lərzəyə salırdı şahı,
Minbərin üstündə həqq danışanda.
Ona «Xiyabani» deyirdi millət,
Minbərinə mindən çoxu gəlirdi.
İşıqlı gözləri, odlu sözləri,
Məsciddə zülmətin bağrın dəlirdi.
Mövizə illəri, elin qəminə,
«Xiyabani» qaldı, qayğısın çəkdi.
Şər′i məs′ələlər, siyasəti də,
Deyib xəlqə, həqqin toxumun əkdi.
Həm də dərs deyirdi Talibiyyədə,
Fiqh, usul, riyazi oxudurdu o.
Nucim da, hey′ət də tədris edirdi,
Durmadan yazırdı həm pozurdu o.
Əncümən qurulur
Çox olmuş Təbrizin qanlı günləri,
Şanlı sənələri, şanlı günləri.
Bölgəyə ruh vermiş can bağışlamış,
Tarixi dirçəltmiş canlı günləri.
Qışın çovğununda yay bürküsündə,
Düşmənlərə sarı gərmişdir sinə.
Sabaha boylanan qanlı illərdə,
Azadlıq talein yazmış diz üstə.
Min üç iyirmi dördüncü ildir,
Təbriz dalğalanır yerdə dayanmır.
Yağdırır bəlalar, tökür bombalar,
Qəhrəman şəhərdən düşmən utanmır.
Siyasi həyati Xiyabaninin,
Yeni bir axında başlamaqdadır.
Əncümən qurulmuş Azərbaycanda,
Düşmən hər tərəfdən daşlamaqdadır.
Ədalət, musavat, birlik istəyir,
Xiyabani hər gün minbərə çıxır.
Hiddətli nütqilə, gündə yüz kərə,
İstibdad qəsrini dağıdır, yıxır.
Budur Şə′ban ayı, mubarək bir gün,
Mubarək saatda dedi ucadan:
«- Təbrizdə qurmuşuq «milli əncümən»,
Bizə yol göstərib söyləyib Qur′an:
Allah yardım etməz heç bir zalimə,
Məzlumun naləsin eşidər, bilər.
Halətin dəyişmək istəyən elin,
Dəyişər halətin, ona rəhm edər.»
Xiyabani oldu rəhbər orada,
Ümumi, xususi məclislər qurdu.
Danışdı hər axşam, nütüq söylədi,
Zülmün qarşısında dayanıb durdu.
Qurdu bir neçə də fər′i əncümən,
«Musavat», «İttihad», «Həqiqət» adlı,
Bir də ki «Xiyavan əncüməni»ndə,
Özü danışırdı hər axşam çağı.
Təbrizdə məşrutə təbli çalındı,
Şahı Tehranda da təslim eylədi.
Müzəfərəddin şah üç aydan sonra,
Baş əydi şahlığın atın peylədi.
Xiyabani o gün Təbriz şəhrində,
Əncümənlilərə nütüq söylədi.
Məşrutə fərmanın imzalamağı,
Onun bu işini təhsin eylədi.
İki il sonra
Məhəmməd Əli Şah təxtə çıxandan,
Azâdi-xahlara vermirdi aman.
Təb′id etdirirdi, şəhid edirdi,
Əcəm şahlarının yolun gedirdi.
«Xosrov Pərviz» kimi, «Ənuşirvan» tək,
Olaydı tarixdə o «adil» gərək!
Bütün babaları şah olmuş onun,
Gedirdi durmadan onların yolun.
Tarix qarşısında baxsan şahlara,
Hamısının olmuş üzləri qara.
Babası Daryuş fəxr edirdi: «- Bəh!
Misrdə öldürdüm pişikləri də.»
Kuruş söyləyirdi: «kimsə qoymadım,
Diri Babildə mən, diriltdim adım!»
Şapur isə bütün yazan pozanın,
İp keçirtmək üçün, dəlirdi çiynin.
Hamısı fəzilət, bilik düşməni,
Havaya savuran gözəl vətəni.
Məhəmməd Əli Şah «xələf!» oğul tək,
Baxalım tarixdə nə etdi görək:
Bağlatdırdı bütün gündəlikləri,
Öldürdü Tehranda həqq söz deyəni.
«Liyaxof» əmrilə topa bağladı,
Şura məclisini, hər kəs ağladı.
Öldürdütdü bir çox mucahidləri,
Təxti-tacı ələ aldıqdan bəri.
Sonra da Təbrizə həmlə əmrini,
Verdi qazaqlara, sarsıltsın dini.
Hər gün püsgürürdü ağzından qan, qan!
Daha bilməyirdi: Allah qoruyan-
Çiraği kimsənə söndürə bilməz,
Ləkəni nə bomba nə də top silməz.
Təbriz, şahlar şahın heçdə saymadan,
Öz qurduğu yeni müqəddəs dövran,
Müqəddəs arzular məskəni şəhər,
Görəlim pusquda durdu nə təhər:
Qoy ilkcə Təbrizi öyüm qızım çin,
Təbrizə yazmışdım bu şe′ri bir gün:
***
Sən mənim şe′rimin ruhuna döndün,
Muqəddəs arzulu Təbrizim mənim.
Mən səndə tapmışam Babək inadın,
Bahar günlərinin qoxusun, dadın.
Çıxmaz xatirimdən heç zaman adın,
Muqəddəs arzulu Təbrizim mənim.
Sən mənim həyatım, boyük amalım,
Eşqim, iftixarım, cah o cəlalım,
Səndən ayrılmazdır fikrim, xəyalım,
Muqəddəs arzulu Təbrizim mənim.
***
Təbriz qurdu o il yeni bir dövran
On bir ay dayandı, durmadı, inan!
İnqilabçıları işə çağırdı,
İstibdadçılara qalxıb bağırdı.
Məhkəmə yaratdı, qaraqol qurdu,
Məhəmməd Əli Şah önündə durdu.
Səttar Xan, Bağır Xan yarandı o gün,
Təbriz macərasın yaxşıca düşün.
Xiyabani olmuş onlara rəhbər,
Hər nə yazsan şair, yaz ona, dəyər.
Dəyər, dəyər əlbət, Xiyabani çün,
Can fəda edənlər, çox idi o gün.
«Xiyabani» deyə, hayğırdı millət,
Səngərlər yaratdı eylədi himmət!
Xiyabani səngərdə
Yetişdi Təbrizə şahın ordusu,
On bir aylıq savaş başlanacaqdır.
Belə zənn etmə ki ordu udacaq,
Şahçıların qəsri daşlanacaqdır.
Vuruşqan, döyüşcü, savaşçı ərlər,
Qafqazdan da gəlmiş çoxlu müsəlman,
Təbrizə dolmuşlar dəstə-bə-dəstə,
Qorxuya düşürdü gün bə gün Tehran.
«Səttar Xan», Əmrəqız məhəlləsində,
Bayraqları bir-bir yerə salırdı.
«Bağır Xan», xiyavan küçələrində,
«Xiyabani»dən çox ilham alırdı.
Gecələr məsciddə nütq söyləyir,
Gündüzlər səngərdə tüfəng atırdı.
Şeyx Məhəmməd burda örnək olmuşdu,
Məscidi səngərə gəlib qatırdı.
Gecələr cəhaddan danışan malla,
Gündüzdə səngərdə cəhad edirdi.
Zülm ilə vuruşur, durmadan, Billah!
Movlasi Əli(S)nin yolun gedirdi.
Cəmaət namazı iqamə edir,
Əncüməni bütün imana çəkir.
Qeyrət qanlarını coşduran bu şeyx,
Azadlıq toxumun səngərdə əkir.
Odlu sözlərilə, iradələrin,
Polad tək edirdi mucahidlərin.
Düzgün yaşayanı ana yurduna,
Tapırdı, öyüdlər verirdi dərin.
***
Tüfəngi çiynində öndə gedən gün,
Bağır Xan ruhlandı, ellər ruhlandı,
Rəhim Xanı basdı bircə həmlədə;
İngilis, odlandı, Rusiyə yandı.
Qorxudan «Rəhim Xan» elə qaçdı ki,
Qazanlarını da aparanmadı!
«Paxitanof» Rusun gobud qonsulu,
Ondan sonra orda day dayanmadı.
Əncümənə tikdi göz bütün İran
Dedilər bir gecə Xiyabaniyə,
Eynüddövlə gəlir, nə yatıbsan, dur!
Bu cəllad, aslanlar yurduna girir,
Onun da qulağın Rəhim Xan tək bur!
Otuzmin Tehrandan ordu çəkirmiş,
Təbrizi yandırdı, qanlar axıtdı.
Dörd tərəfdən şəhrə bomba yağdırdı,
Bazarı, evləri, yurdu dağıtdı.
Bu nədir? Hər yerdən göylərə qalxan?
Analar naləsi qızlar səsidir!
Təbriz od püsgürür, kimdir od vuran?
Təbrizdir, döz, bura, həq nəfəsidir.
Muqəddəs geyimin əyninə geyib,
Tüfəngin çiyninə salan bir malla,
Şahin kimi uçan, sərv tək gedən,
Uca boylardan bac alan bir malla.
Reyhanlar ətrini səngərə yayır,
Şəhidlərə bir-bir namaz qılırdı.
Gözlərin işıqlı sabaha tikib,
Ənyin səmalardan ilham alırdı.
Şah Eynöddövləyə telğıraf etdi:
«- Sən Rəhim Xan kimi özünü yorma!
Daşı daş üstündə qoyma Təbrizdə,
Alt üst eylə gilən bu şəhri, durma!»
Amma Şeyx Məhəmməd rüsvay eylədi,
Eynöddövləni də, şahlar şahın da.
Qoy bilsin, bilməsə Əcəm dünyasi,
Aslanlar yatıblar Azərbaycanda.
Eynöddövlə qaçdı Vasmınca sarı,
Əncümənə tikdi göz bütün İran.
Tehran, Məşhəd, Qəzvin, Rəşt, birgə dedi:
Amandır, dayanma, qalx Azərbaycan!
Bir daha rüsvayçılıq
Qulaq as qəlbimin nisgili qızım,
Ürəyimdən axır kağıza sızım.
Şahın el uşağı geri dönsə də,
Rus ilə İngilis gəldilər yenə.
«- qırx min qoşun göndər» şahlar şahına,
Dedilər ki: «- yardım edərik sana!»
Şahın nökərləri Parisə getdi,
Şahlar şahı ordan «istiqraz» etdi.
O pul istədi ki Təbrizi bassın,
Xiyabaniləri darlardan assın.
Nəfəsini kəssin Hüseyn Bağvanın,
Ürəyin dağlasın Azərbaycanın.
Lakin Xiyabani, buna dözmədi,
Heçdə küsgünləşib dodaq büzmədi.
Telğıraf xanaya düz getdi birdən,
Paris məclisinə tel vurdu ordan:
«- Məclisin izni, bax, olmadan, bilin!
Şaha pul verilsə, millət ödəməz!
Sabah şahlar şahı, yurddan qaçanda,
Şahın borcu, yükü bizimdir, deməz!»
***
Şaha pul vermədi Fransa, lakin,
Ruslara söylədi: «- İrana girin!»
İngilis cənubdan, Ruslar şimaldan,
Vətən işğal oldu, quşandı İran.
Qatil Eynöddövlə qırx min qoşunun,
Götürüb, əmr etdi: «- Tehrana sürün!
Təbriz Ruslarındır, qoy işğal olsun,
Niqolay saldatı qoy şəhrə dolsun! »
Bu da rüsvayçılıq, şahlar şahı çin,
Üzü qaralıqdır, eybdir, bilin.
Əcnəbi bəlasi
At çapırdı Ruslar Təbriz içində,
Qulaq ver deyirəm sözüm yerində.
Mərsiyə yazıram burda mən qızım!
Qəlbimdə ağrı var, dilimdə sızım.
Ellər ağlasalar qəhrəmanlara,
Qan alarlar bütün gedən qanlara.
Rusu gətdi eşqin ucuza satan,
Eşqə söz verməyən, vicdanın atan.
Eşqdir xilqətin, təməli-daşı,
Sədaqətdir onun doğma qardaşı.
Sidqi tanımayan eşqi qanmayan,
Cəhl yuxusundan oyanmaz, inan.
Vətəni də satar, eli də satar,
Əcnəbi köşkündə yaşayar, yatar.
Tülkü daldasında gizlənən namərd,
Xiyabani qəlbin etdi dərdmənd.
Alimin ürəyin ağrıya saldı,
Alim yenə durub fikrətə daldı.
Rusları qoymadı milləti əzsin,
Gələcəyə baxıb düşündü dərin.
Sabahı görürdü, yola baxırdı,
Qara zülmətlərə nur tək axırdı.
Əcnəbi bəlası Təbrizi sardı,
Vətən evladının günü qarardı.
Sındıra bilmədi lakin şəhəri,
Nə şah satqınları, nə Rus nökəri.
Ağ bayraqlar yenə bir-bə-bir yendi,
İyidlər atlanıb yəhərə mindi.
Tüfəng əllərində küçə-bə-küçə,
Rusları qırdılar lap ürəyincə.
«Qonaq qırdı» qopdu Təbrizdə qardaş,
Qaçırdı şəhərdən ərazil, ovbaş.
Sanki bir də qaynır «Kəlantər Küçə»,
Daha kəsmir kimsə Ruslara beçə!
***
Xiyabani Usyan qldırdı burda,
Səltənətə qarşı çıxdı bu malla.
Bəndər Əbbas, Gürgan, Həmədan, Şiraz,
Qalxırdı dalınca o şeyxin az-az.
Tehran da tərpəndi Təbrizə dayaq,
Hayğırdı, «- Sağ olsun!» dedi, nə sayaq!
Tehran fəth edildi bir gecə nagah,
Səltənət təxtindən xəl′ oldu o şah.
«Adəsa»ya getdi təb′idgahına,
Milləti buraxdı şah öz halına.
Girmək istədisə yurda doğudan
Dəf′ oldu həmləsi, düzəldi dövran.
Xəl′ oldu dir biblik o üzü qara,
Bağlandı dosyəsi, həm düşdü dara.
Məkr edəni Allah məkr ilə yıxdı,
Bir an dayanmadan boğazın sıxdı.
Millət vəkili
O, kənd yollarının qəhrəmanidi,
Xəlqin ürəyində məkan salmışdı.
Palçıqlı yollarda, tozlu yollarda,
Şahların başından taclar almışdı.
Qalxmışdı ayağa xoruz banında,
Dağ, gəlirdi ona düzənlər kimi.
Başını əyirdi bir tək Allaha
Nə′rələr çəkirdi şaha nər kimi.
Güllü güneylərdə lalə bağında,
Şəhidlər qanından sorağ alırdı.
«- Bu yolun yenişi yoxuşu olar»
Deyirdi gəzərək fikrə dalırdı.
Ömür-gün dolandı, savuşdu illər,
Xiyabani oldu millət vəkili.
Kəndlilər, fə′lələr, əli yalınlar,
Ona səs verdilər bir rəhbər kimi.
Təbrizli deyirdi: «- Uca boy bu Şeyx,
Mubariz, müdəbbir, diyanətlidir,
Mömün dür, şüca′ dır, sâdiq dir, tək dir,
Qorxmaz baş, savaşqan, çox himmətli dir.»
Sözü də, işi də düz olmuş onun,
İmami Əli(s) tək yaşamış məzlum.
Cəmâət imami, hovzə ustadi,
İşləri Təbrizin əhlinə mə´lum.
Təbriz əhsən deyir Xiyabaniyə,
Otuz yaşında bu alim mallaya.
Şura məclisinə vəkil seçilir,
Mirza İsmaillə gedir Tehrana.