دکتر ح. م. صدیق
«محمد خلیفه عاجز گرمه‌رودی» در زمان حیات خود، دیوانش را نظم و نسق داده است. اما نخستین چاپ سنگی، پس از مرگ وی صورت گرفته است. در روزگار عاجز، مردم آذربایجان گرفتار حملات پیاپی روسیه‌ی تزاری بودند. در همه‌ی چکامه‌های غرّایی که در این دیوان گنجاندیم، اشارات آشکار و پنهان به فجایع جنگ‌های دو دولت قاجار و تزار وجود دارد. در همه‌ی آن‌ها زبان شاعر منطنطن و فاخر است. از آن میان در چکامه‌ی چهل و نه شاعر به عمد بیش‌ترین اصطلاحات و لغات رزمی را از قبیل: جنگ، نظام، تالان، ایلچی، پیشواز و نظم و ... به کار برده است.
سبک ادبی در دیوان عاجز
سبک ادبی دستاورد زمان و مکان است. بدین معنی که اوضاع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی بر خلاقیت ادبی شاعران و نویسندگان تأثیر می‌گذارد.
سبک را در گذشته در فارسی و ترکی: طریقه، شیوه، سیاق، طرز، اسلوب و جز آن می‌نامیدند. مثلا وقتی خاقانی می‌گوید:
منصفان استاد دانندم که از معنی و لفظ،
«شیوه»ی تازه، نه رسم باستان آورده‌ام.
و یا وقتی صائب می‌گوید:
میان اهل سخن امتیاز من صائب،
همین بس است که با «طرز» آشنا شده‌ام.
***
کیست بر صفحه‌ی ایام به غیر از صائب،
کز زبان قلمش «معنی رنگین» ریزد.
و یا لطیفی در تذکره‌ی خود درباره‌ی سبک فضولی می‌گوید:«... نوایی طرزینه قریب بیر «طرز» دلفریب و «اسلوب» عجیبی واریدیر. طرزینده مبتدع و طریقینده مخترعدیر.»5
سبک شعری در واقع گزینش واژه‌ها و اصطلاحات برای بیان اندیشه از سوی شاعر است که شکلی ویژه و متمایز با صور و اشکال دیگر به شعر او می‌دهد. به گونهای که هر شاعر با دیگر شاعران به همان سبک شناخته می‌شود. در واقع سبک گونهای هنجار گفتار و نظام بیانی است که شاعر برای خود برمی‌گزیند و گرچه سبک، در تعریف ادبی به آثار مجموعی از شعرا اطلاق می‌شود، اما به نظر می‌رسد که برخی از شاعران از عناصر زبان و طرز بیان به گونهای استفاده کرده‌اند که مهر و نشان خود را بر آن‌ها نهاده‌اند و می‌توان گفت که سبک هر شاعر، هنجار گفتاری خاص او است.
از این رو، در این جا سبک شعری عاجز را به عنوان هنجار و نظام گفتاری خاص وی تعریف و نام‌گذاری می‌کنیم.
سبک شعری دیوان ترکی عاجز در چکامه‌ها دارای مختصات زیر است:
1.ویژگی‌های شعر حماسی و رزمی را دارد.
2.خصوصیات سیاسی و اجتماعی دوران جنگ‌های خانمان‌سوز ایران و روس مناسب آفرینش گونه‌های شعری دیوان عاجز بوده است.
3.زبان شعر به ویژه در چکامه‌ها نسبت به معاصران فاخر، مغلق و تکلّف‌آمیز است.
4.دارای اصطلاحات نظامی و واژه‌ها و عبارات مطنطن رزمی است.
5.سرشار از تلمیحات به اساطیر و تاریخ کهن ایران است.
6.وصف پهلوان و جنگ‌های پهلوانی در آن وجود دارد.
7.توصیف عیش و کامرانی و شادمانی در چکامه‌ها و نیز تغزل شاعر، بیشتر از وصف غم و اندوه است. حال آن که مثلا در دیوان فضولی بیشتر به وصف درد و غم و اندوه بها داده شده است.
سبک ادبی غیر از سبک زبانی است. در تاریخ شعر فارسی چهار سبک شعری ترکستانی یا خراسانی (عنصری و منوچهری)، عراقی(سعدی و حافظ)، ترکی معروف به هندی(صائب و کلیم)، بازگشت(شعله‌ی اصفهانی و قاآنی) بازشناخته شده است. اما در شعر ترکی عموماً و ترکی آذری خصوصاً ما سبک‌های شعری زیر را می‌شناسیم:
1. سبک خوی (قوشچو اوغلو و یونس امره)
2. سبک حروفیه (نسیمی و ختایی)
3. سبک مغلق (نوایی و فضولی)
4. سبک تبریز (راجی و صراف)
در میان این سبک‌ها شعر عاجز تعلق به سبک مغلق دارد و اگر دقیق‌تر بگوییم باید اعتراف کنیم که پلی میان این سبک با سبک تبریز به شمار می‌رود.
این همه خاص شعرهای عروضی و رسمی و چکامه‌های او است. وقتی زبان به سرودن گرایلی و اشعاری در اوزان بومی هجایی می‌گشاید، گرایش به سبک خوی پیدا می‌کند.
ویژگی‌های سبک شعری او را در چکامه‌ها می‌توان چنین برشمرد:
1. استفاده از بیان فاخر و عبارت‌های پرطمطراق و مطنطن. مانند:
چکه‌ردی حسرتین کؤنلوم، گؤزوم گؤرمزدی سرداری،
بِحَمْدِالله زمستان ایچره گؤردوم تازه گلزاری.
بو گول، بو رنگ و بو ایلن نه اولموش نوبهاریندا،
خزانیندان گؤروم الطاف حق اولسون نگهداری.
بؤیوک چوخ گؤرمه‌میشدیم مسند اجلال آرا امّا،
اولور شاهد اونو بو جاه ایلن خلق ائیله‌ین تاری.
نظیرین گؤرمه‌دیم هم گؤرمنم تحت فلک ایچره،
کُاونو بی‌مثل و بی‌همتا یاراتمیش ایزد باری.
نئلر پیرایه‌ی وصف او مهر آسمان پیرا،
زری گئیسین سراسر اگنینه یا رخت زنگاری.
بلی لازمدی مدّاحه آچا مدح و ثنا لعلین،
دُرّ شهوار تردن ائیله‌یه ممدوح ایثاری.
اوراندا بخششه موج کرم دریای الطافی،
دولار هر مفلسین لؤلؤی رخشان ایله انباری.
دوتار اود خرمن عمر مخالف روز هیجادا،
نیامیندان چکه‌نده برق تک تیغ شررباری. (ص296)
2. استفاده از تتابع اضافات فارسی. مانند:
نئجه تصویردی بو صُنعیله نقاش چکیب،
صانعِ صنعتِ بی‌چون بونا بیر قاش چکیب. (ص130)
***
چکیب صف لشکرِ مژگانِ سیه زلفون ایکی یاندا،
بعینه گؤزلرین بیر شاهده بنزه‌ر ایکی یاندا. (ص91)
3. استفاده از صنایع شعری به وفور. مانند:
استعاره، که سرو استعاره از یار است و لؤلؤلالا استعاره از اشک چشم:
گؤروب بیر سرو بالانی سئویبدیر شوخ رفتارین،
نثار ائیلر یولوندا هر گؤره‌نده لؤلؤ لالا. (ص212)
تشبیه، منزل دل، چاه زنخ و خانه‌ی زنجیر در این بیت همه اضافه‌ی تشبیهی‌اند:
گهی منزل دل نالانیمه‌دیر چاه زنخ،
گاه اونو خانه‌ی زنجیره چکه‌ر طرّه‌ی یار. (ص222)
4. استفاده از اصطلاحات نظامی. مانند این شعر که در حضور نایب‌السلطنه خوانده شده است:
مژه سرباز و نگه یاور و ابرو سرهنگ،
غمزه سلطان و قیلیج الده دوتوب مست و ملنگ.
نایب اوّلی ناز اولدو، ایکینجی غمزه،
هم وکالت‌ده کرشمه، نه عجب شوخدو شنگ.
مخبران فوجی قارا تئل آجودان غنج و دلال،
نامورخان بهادر خلف خسرو زنگ.
خط قراول‌دا و قویماز چیخا دارای نظام،
یاپیشیب زلف اته‌گینه اورار آوازه‌ی جنگ. (ص253)
5. توجه به تشبیب و بیان لطیف در تغزل. مانند غزلی که در مدح خان طالش سروده شده است:
گؤز یاشیندان اته‌گیم لاله کیمی رنگین‌دیر،
نئیلرم باغی دولو نسترن و نسرین‌‌دیر.
کؤنلومو بند ائله‌ین سنبل و ریحان دگیل،
تار گیسوی سیه، سلسله‌ی پرچین‌دیر.
اوره‌گیم زخمی ساغالسین نئجه بیللم ظالم،
کاونون آرام‌گهی زلف و خطّ مشکین‌دیر.
یوز دئسین خال و خطیم اولدو خطانین خالی،
بونو آهو نگهیم دل نئجه بیلسین چین‌‌‌‌دیر.
آخر ای مرغِ دل زار حذر قیل، گؤزله،
گؤزلری قان ایچه‌نین جان آلیجی شاهین‌دیر.
تیغ غمزیندن اگر قاچسا کؤنول قان ائیلر،
جگریندن سو ایچیبدیر او قیلیج کسگین‌دیر. (ص144)
صنایع شعری
فخامت سبک زبانی و سبک ادبی در دیوان عاجز بیشتر از این روی است که وی با تسلطی استادانه و ماهرانه به صناعات ادبی و توانایی در کاربرد و انطباق آن‌ها، زبان به شعر می‌گشاید. شاید با استخراج آرایه‌های ادبی دیوان وی، بتوان یک رساله‌ی کاملی از فن بدیع نوشت. کم‌تر بیتی در اشعار او وجود دارد که صنعتی از صنایع ادبی در آن به کار نرفته باشد. تشبیه، استعاره، جناس، ترصیع، موازنه و نظایر آن چون موم در دست وی می‌چرخد و بر زیبایی کلامش می‌افزاید.
ترصیع و موازنه:
او شاهین بند فتراکین سئویرسن ای مَه عالم،
او شاهین طینت پاکین سئویرسن، ای شه والا! (ص213)
اشتقاق، گردون و گردان در این بیت:
کیم‌دیر اول درگاهه صاحب تاجدیر عبّاس‌شاه،
اورسا تیغ جشن اوچون گردون گردانه نهیب. (ص215)
تنسیق‌الصفات:
خسرو مُلک بلاغت، مردِ میدانِ سخن،
خوش ادا، شیرین تکلم، دانش‌آموز و ادیب. (ص215)
جاندارانگاری، در این بیت گریه به ابر نسبت داده شده است:
ریزشیندن آغلاسا گر ابر نیسان زار زار،
ور تؤکه ذرّه خجالت‌دن عرق، سانمین عجیب. (ص216)
ایهام، که کلمه‌ی «داد» در این بیت همه به معنای ناله و فریاد آمده است و هم به معنای عدل و داد:
گؤسترین سیز منه بو شاهدان اؤزگه بیر شاه،
درگهینده ائدیم اول دادگرین ناله و داد. (ص217)
حسن تعلیل:
بخششیندن نه دئییم گر وئره بیر بحر گهر،
بویورار اولمادی بو سائیله مندن بیر زاد.
قان قویار قارنینا هم لعل بدخشان آندان،
آخیدیب اشک، ائلر ابرِ خروشان فریاد. (ص218)
نغمه‌ی (ش) در این بیت:
حفظ قیلسین شه جمجاهی و شهزاده‌لری،
هر بیری شاه‌دی بیر شهرده با استعداد. (ص218)
تضاد پیر و برنا:
دئیرسین خلق کنعان گؤردولر اول ماه کنعانی،
اولان دیدار ایلن شادی و خوشدل پیر و برنادیر. (ص141)
جناس:
قییا باخسان اولور غوغای محشر خلق اوچون ظاهر،
قیام ائتسن قیامت عالمین باشینا برپادیر. (ص239)
کنایه، که «دمار گتیرمک» در این بیت کنایه از محو و نابود کردن کسی است:
چیخادیردی فلگه خلق هرات افغانین،
خصم دون‌دان گؤتوروردو او دیار ایچره دمار. (ص224)
مقایسه:
گوشه‌ی چشم ایله بیر ناز ائله‌سم گلشنده،
جمله بیمارلیغا باش قویار نرگسِ زار.
هانی عبهرده بئله دیده‌ی مستان نگاه،
هانی سوسن‌ده بئله لعل لب شکّربار. (ص229)
استخدام، در این بیت «برهم» هر درباره‌ی احوال شاعر است و هم زلف یار و یا «پریشان» که هم درباره‌ی خاطر پریشان شاعر است هم درباره‌ی زلف یار.
ائدن احوالیمی برهم او زلف عنبر افشان‌دیر،
گؤروم اولسون پریشان خاطریم اوندان پریشان‌دیر. (ص244)
رد العجز علی الصدر، در کلمه‌ی «بلا»:
بلادان قورتولوب آخیر عجب آسوده اولموشدوم،
قضادان باشیما گتدی گنه یوزمین بلا زلفون. (ص282)
ارسال‌المثل:
جماد ایلن اونو، جان‌لن سنی قسمت ائدیبدیر خلق،
اولور هر کیمسه‌نین عالم‌ده اؤز قدرینجه مقداری. (ص297)
تلمیح:
شه امّی لقب تک اول مهِ امّی دیریلردی،
نه امّیددیر کی قرآنی اوخور لعل شکرباری. (297)
تکرار «بیگانه» و «آشنا» در این بیت:
منی بیگانه ائیلوب ال چکیب‌دیر آشنالاردان،
دوتوبدور دلبرا بیگانه‌لردن آشنا زلفون. (ص281)
در زیرا یکی از قصاید وی را می‌خوانیم:
ای اولان خال و خطی راهزن خیل خیال،
وی ائدن غمزه‌لرین غم‌ز‌‌ده‌لر کؤنلونه آل.
بو نئجه نازدی سنده، بو نئجه مست نگاه،
بو نئجه شکل و شمایل، بو نئجه حُسن و جمال.
بو نئجه روی منوّر، بو نه ابروی کمان،
کیم گؤروب ماه تمام ایله فلک اوزره هلال؟
چین اوروب زلف سمن تا اولا بو کؤنلومه دام،
تئل سالیب جبهه و سیمایه مه ابر مثال.
داغیلیب غالیه‌ی زلف اوزه چون موی تتار،
گتیریب گردشه چشم سِیه‌ین شوخ غزال.
تئل دگیل ماه جبینینده کی شهباز گؤزون،
دل شکار ائتمک اوچون هر طرف آچمیش پر و بال.
یول وئریب کؤنلوم اوچون بیر ایکی اگرینی کی: قاش،
اوز وئریب قلبیم اوچون بیر قارا اوغرونو کی: خال.
خم زلف ایچره قویوب نقطه‌ی مُشکینی کی: جیم،
رخ آل اوزره تؤکوب طرّه‌ی مُشکینی کی: دال.
مشکی انبار ایله تؤکموش بو نه‌دیر؟ زلف سیاه،
گولو خروار ایله تؤکموش بو نه‌دیر؟ چهره‌ی آل.
یوزو گلگون ائله‌ییبدیر، بو نه‌دیر؟ گلبنِ ناز،
قدی موزون ائله‌ییبدیر، بو نه‌دیر؟ تازه نهال.
گه اشاره ائلر ابروی کمان ایله کی: قاچ،
گه اورار ناوک مژگانِ سیاه ایله کی: قال!
حور و غلمانِ بهشتین چوخ ائدر تعریفین،
جلوه‌ی ناز ایله گئت واعظین ایمانینی آل.
هانی طاووسِ چمنده بو قده‌ر جلوه‌ی ناز،
هانی صحرایِ خُتن‌‌ده بو رعونتده غزال؟
راغ و صحرادا هانی بیر بئله رنگین لاله،
باغ و گلشنده هانی بئیله نزاکتده نهال.
دئمه اول لعل شکرریز سؤزون حبّ نبات،
دئمه تنگ دهنین‌دن آخیدیر شهدینی بال.
نه عقیق یمنی‌دیر، بو نئجه دُرّ عدن،
لب و دندان کی نبات ایله اولور مالامال؟
سنبل و باغ اؤزونو چوخجا رعونتده گؤرور،
گول اوزه چتر اوروب سلسله‌ی زلفووو سال.
گؤردون احوال بنفشه اولوب آشفته او دم،
ائله ریحان چمندن بو نهان سرّی سؤال:
نه‌دیر اول طرّه‌ی طرّار ایله بحث ایله گؤز،
ائله‌ییب سیزلری بو طور پریشان احوال؟
دیل آچیب سوسن آزاده گلیب گفتاره:
«هانی ریحاندا شعور و هانی سنبل‌ده کمال؟»
بو همان زلفدور آندان داغیلیبدیر مشکین،
بو همان خالدیر آندان ییخیلبدیر خلخال.
آه اگر رایت قامت آچا بیر پرچم ناز،
وای اگر غمزه‌ی فتّان چکه بیر تیغ قتال.
موندا ممکن‌دی کی طاقت گتیره روم ایله روس،
اتّفاق ائتسه فرنگ ایچره اگر یئدّدی قرال.
ناز مایورودو افسر بو نظام ایچره نگه،
پالکوونیک خال سیه، غمزه‌ی فتّان یئنئرال.
زلف ایکی دسته قراولدو دوتوب سرحدّی،
بو سپاه اوزره سپهدار اولوب غنج و دلال.
صلحه مایل دگیل اول غمزه دئیرسن شه روس،
تازه بیر حکم وئریب لشکره دین مُلکونو آل.
ائتمک آگاه گره‌ک معرکه‌دن سرداری،
دئمک ای والیِ والایِ اقالیمِ جلال!
دوتدو دین ملکونو بو لشکرِ نازِ خوبان،
بیر علاج ائیله بو سرحدّده اولوم فارغ بال.
یئتمه‌سین سلسله‌ی شوکتیوه دست خلل،
دوشمه‌سین آینه‌ی دولتیوه زنگ زوال.
دوت الین عاجز زارین سنی بو عزّت ایلن،
ساخلاسین پشت و پناهیندا خدای متعال.