كتاب مجالس النّفائس را نوایی ده سال پیش از وفات خود تألیف كرده است. در آن، شرح حال مختصر و نمونه‌ی آثار بیش از 380 تن از شعرای عصر خود را آورده است. مرحوم علی اصغر حكمت در ارزیابی از این كتاب می‌نویسد:
« . . . از این تذكره‌ی كوچك به خوبی مستفاد می‌شود كه در مدت پنجاه سال- یعنی از عصر امیر تیمور تا آخر سلطنت فرزندش شاهرخ- اهل زمان نسبت به شعر و ادب تا چه میزان توجه و دلبستگی داشته‌اند و نیز در نیمه‌ی دوم آن قرن، یعنی در زمان سلطنت بابر و ابوسعید و سلطان حسین بایقارا در مشرق ایران، و اوزون حسن و سلطان یعقوب تركمان آق‌قویونلو در مغرب ایران، در اثر علاقه‌ی شدید آن سلاطین بزرگ و توجه امرا و صدور- كه امیر علیشیر مؤلف كتاب خود یكی از آنان است- چه مقدار اهل فضل و ادب در این مرز و بوم بوجود آمده و چگونه عواطف و احساسات و افكار خود را به زبان شعر به روزگاران باقی گذاشته‌اند . . . »[1]
مجالس النفایس یكی از نخستین تذكره‌های شعراست كه به زبان تركی نوشته شده است. به خلاف برخی تذكره نویسان فارسی زبان – كه اغلب خودنگری پیشه داشتند و از شعرای عربی گوی و تركی سرای ایرانی كمتر نام می‌بردند- علیشیر نوایی در كنار تركی‌سرایان سترگی چون سكاكی، لطفی هروی، گدایی و جز آن از خیل عظیم شعرای فارسی‌سرا در عصر و زمان خود نیز نام می‌برد.
این اثر به لحاظ اهمیتی كه در تاریخ ادبیات فارسی نیز داشته، چند بار به فارسی ترجمه شده است. از آن میان دو ترجمه‌ی آن از سلطان محمد فخری هراتی، حكیم شاه محمد قزوینی توسط علی اصغر حكمت در تهران چاپ شده است. برگردان دیگری از شاه علی بن عبدالعلی بر جای است كه در اوایل قرن یازدهم هجری به فرجام رسیده است.[2]
تذكره‌ی مجالس النفایس دیباچه‌ی بلیغی دارد كه با این رباعی آغاز می‌شود:
یوز حمد آنكا كیم یاساب جهان بستانی،
آیلاب یوزه زلف‌دین گول و ریحانی.
قیلدی یاساغاج بو باغ روح افزایی،
نظم اهلین نینك بولبولِ خوش الحانی.
پاره‌های نظم و نثر این دیباچه‌ی زیبا را مرحوم حاج اسماعیل امیرخیزی با بهره‌جویی از مخزن واژگان به كار گرفته شده در نثر نوایی، به فارسی برگردانده است. این ترجمه چنین شروع می‌شود:
صد حمد بدانكه ساخت بستان جهان،
گردش گل و ریحان ز رخ و زلف بتان.
آراست چو این گلشن روح افزا را،
شد اهل سخنش بلبل خوش الحان.
و درود نامعدود بدان خلاصه‌ی معدوم و موجودی كه:
چون از بر اورنگ فصاحت بنشست،
هر نظم كه ساخت زمره‌ی نظم پرست،
هم رونق بازار كلامش بشكست،
هم نظمش بنمود به خاك اندر پست.»
از متن تركی این اثر نسخه‌های فراوانی، از جمله دو نسخه‌ی نفیس در كتابخانه‌ی مدرسه‌ی عالی شهید مطهری نگهداری می‌شود و بارها چاپ شده است و متن انتقادی- علمی آن را سیومه غنی‌اوا آماده كرده و در سال 1957 در شهر تاشكند انتشار داده است.
دکتر حسین محمدزاده صدیق