اوغورلو تضمینلر
(پیشگفتاری بر تضمین‌های آقای قزل‌قلم بر غزلیات فضولی)
دکتر ح. م. صدیق
-۱-
ملا محمد فضولی (913 – 976 هـ . ) اسلام عالمی نین اساس ساییلان هر اوچ دیلی (ترکی، عربی و فارسی)ده درین مضمونلو استادانه شعرلر یازمیش و دیوان ترتیب ائتمیشدیر. اؤزو فارسجا دیوانیندا بویورور:
نیستم شرمنده، هر مهمان که آید سوی من،
خواه از ترک آید و خواه از عرب، خواه از عجم،
هر که باشد گو: بیا و هرچه باید گو: ببر،
نعمت باقی ست این قسمت، نخواهد گشت کم.
او، آذربایجانین آدلیم و بؤیوک بایات ائلیندن ایدی.[1] اودورکی ایلک تذکره یازانلار اونو «فضولی بیاتلو» آدلاندیرمیشلار.
بایات طایفالاری اسلامی مملکتلری آراسیندان، بؤیوک خوراسان، تورکیستان، ایران فلاتی و عراق تا شام دیاری نین قوزئی حصه لرینه کیمی یاییلمیش و سیاسی – اجتماعی فعالیتلره قاتیلمیشلار.[2]
محمد فضولی، بایات ائلی نین مفتی سی اولان ملا سلیمان بایاتلونون اوغلو ایدی و حلّه ده دوغولموش، بغداد، نجف و کربلادا عمر سورموشدور. بیر یئرده دئییر:
چون خاک کربلاست فضولی مقام من،
نظمم به هر کجا که رود، حرمتش رواست.
زر نیست، سیم نیست، گهر نیست، لعل نیست،
خاک است شعر بنده، ولی خاک کربلاست.
فضولی بیاتلو تورکجه دیل و ادبیاتیندا شیعه معارفینی تبلیغ ائتمگه چالیشمیشدیر.
حکیم ملا محمد فضولی بیر کلامچی – فلسفه چی عالم ایدی و «مطلع الاعتقاد فی معرفة المبدا و المعاد» اثرینده عقل و عقلچیلیکدن حمایت ائدیر و فلسفه چی اولاراق عقله دایانماغی اساس ساییر و لاکن بیر کلامچی کیمی ده حق تعالانین ذاتین تانیماق اوچون عقلی ناقص حساب ائدیر. بیر طرفدن ده قرآن کریمده گئدن «یئددی گؤی»دن اوزاق، اسکی تورک اسطوره لرینده اینانیلمیش و بطلمیوس هیتینی نین اؤنه سوردوگو «دوققوز فلک»دن سؤز ائدیر. یعنی بیر طرفدن صرف کلامچی و باشقا طرفدن مطلق فلسفه چی اولاراق اسلامی دوشونجه دنیاسیندا ظهور ائدیر.[3]
بئله لیکله اونون بوتون یارادیجیلیغی باشدان باشا کلامی – فلسفی بیر ماهیت داشییر. باشقا طرفدن او «سفرنامه ی روح» کتابیندا گؤستردیگی کیمی، طبّ علملرینه تمامیله تسلّطی اولان بیر شخص ایدی و انسانین بدن قوّه لری و ظاهر - باطن حسّلرینی یاخشی تانیییردی.[4]
اودور کی دئییرک اونون شعرلرینی باشا دوشمک اوچون، هم کلام و همده فلسفه بحثلرینه باش وورماق لازمدیر. بو ایشی گؤرمه دن، فضولی نین قوشدوغو شعرلرین اساس مقصدینه پی آپارماق ممکن اولمایاجاقدیر.
الینیزده اولان کتابدا قیزیل قلم تخلص ائدن آقای اکبر ستاری، اونون تورکجه دیوانیندان 66 غزل سئچیب تضمین ائتمیشدیر.
-۲-
تضمین سؤزجوگو، سؤزلوکلرده «ضمانت ائتمک و بیر ایشی گؤرمگی بویونا آلماق» آنلامیندادیر. شاعرلیکده ایسه، بیر و یا نئچه مصراع بیر شعرین بیتلرینه آرتیرماق دئمکدیر، یعنی شعرده آلینتی ایشلتمکدیر.
آذربایجان شعرینده تضمین اوچون بیر نئچه چشیدلر واردیر. او جمله دن: تملیط (بیر شاعردن بیر مصراع اؤز شعرینه داخل ائتمک)، استعانت( بیر شاعردن بیر بیت اؤز شعرینه داخل ائتمک)، توسیع (بیر شاعردن ایکی بیت اؤز شعرینه داخل ائتمک)، ایداع ( غزلین سون بیتینده بیر شاعردن بیر مصراع گتیرمک)،تربیع ( بیر شاعرین غزلینده هر بیر بیتی اوچون ایلک مصراع قافیه سینه اویغون اوچ مصراع آرتیرماق)، تخمیس ( بیرشاعرین هر بیر بیتی اوچون، ایلک مصراع قافیه سینه اویغون اوچ مصراع آرتیرماق)، تسدیس (بیر شاعرین غرلینده هر بیت اوچون، ایلک مصراع قافیه سینه اویغون دؤرد مصراع گتیرمک) و ... چشیدلرینی آد آپارماق اولار.
مثال اوچون شیخ غالب(۱۱۷۱-۱۲۱۲ه .) ، شیرازلی حافظین بیر غزلینی بئله تخمیس ائتمیشدیر:
بیر شبانگه که دل اولموشدو خمار ایله شکست،
شعله ی جامی ظلام غم ائدیب تیره و مست.
گلدی چون صبح صفا، ناگه او ظالم سرمست
زلف آشفته و خوی کرده و خندان لب و مست،
پیرهن چاک و غزل خوان و صراحی در دست.
و یا فضولی، ملک الشعرا عبداله حبیبی (865 – 926 ه .) نین بیر غزلینی بئله تسدیس ائتمیشدیر:
دون سایه سالدی باشیما بیر سرو سربلند،
کیم، قدّی دل ربا ایدی، رفتاری دل پسند،
گفتارا گلدی تا که آچیب اهل نوشخند،
بیر پسته گؤردوم آندا تؤکر ریزه ریزه قند،
سوردوم: «مگر بو دُرج دهندیر؟» دئدیم، دئدی:
«یوخ، یوخ، دوای درد نهانیندیریر سنین!»
تخمیس ائدیلن شعره مخمس (= بئشلمه)، تسدیس ائدیلن شعره ایسه مسدّس (= آلتیلاما) آدی وئریلیمشدیر. الینیزده اولان کتابدا عالم شاعر قیزیل قلم (اکبر ستاری) دن یازدیغی بئشلمه لر، آلتیلامالار، یئددیلمه لر و سکگیزلمه لر توپلانمیشدیر.
قیزیل قلمدن ایندیه کیمی «آیدین سحر»،«آیلی گئجه»، «ایشیقلی گونش»و«غزللر» عنوانلی شعر کتابلاری نشر اولموشدور. او، تمامیله اخلاق و معنویت شاعریدیر. اونون یازدیغی شعرلرین اؤزللیگی دیلین ساده لیگی و محتوانین درینلیگی ساییلر. فضولی غزللرینه یازدیغی تضمینلر ایسه بئله اؤزللیگه مالکدیر.
ملا محمد فضولی نین غزللرینی تضمین ائتمک، چوخ آغیر و چتین ایشدیر. چون که اونون غزللرینده، هر بیت، درین معنالار و دولایی مضونلار ایله دولودور و قرآندان آلینمیش بیر مضمونا دایانیر. او، بو مضونلارا بیر عاشق کیمی باخیر، چاغیردیغی معشوق، یار، دلدار و... مجازی عشقه دایانماییر، حقیقی و الهی عشقدن قایناقلانیر. او، اؤزونون شعر دنیاسیندا مجازی دنیادان قوپموش کیمی فانی اولموش و «فنا» مقامیندا کامللشمیشدیر و شعرلرینده روحانی و ملکوتی سیرو سفره باشلامیشدیر. او، مجازی دنیادا ایسه،هر گؤزللیگی آللاهین تجلّی سی ساییر.رحمتلی علی نهاد ترلان دئمیشکن:«او، هر زمان یئر و گؤی آراسیندادیر. انسانی اؤزللیک اونو تورپاغا ساری چیکرسه، ایده آل و حقیقی عشق اونو گؤیلره کیمی آپاریر.[5]»
تأکید ائدیرم کی فضولی نین شعرلرینی تضمین ائتمگه غیرت گؤسترن هر کس، خالص و اؤزگون متشرع اولماقلا برابر، قرآن و شریعت علملری.فلسفه، کلام و اسلام معارفیندن خبردار اولماسا، یازدیغی تضمینلر ، بایاغی و محتواسیز اولاجاقدیر.
حکیم فضولی نین شعرلرینه ایلک بئشلمه لر یازان عالم، اونون چاغداشی شوقی تبریزی(و . ۹۵ق .)
اولموشدور[6]. او تبریزده یاشامیش و کربلا زیارتینه گئتدیگی سفرده فضولی ایله ده گؤروشموشدور. اونون ایندیه کیمی ۱۱ بئشلمه سی بیزه معلوم اولموشدور. مثال اوچون بیر بئشله سینی بورادا گتیریرم:
اولوب مسدود باب میکده زهد و ریالاردان،
بولوب درد کدورت روح ذوقوم بی صفالاردان.
کؤنول قان اولدو دور اولقاج شراب جانفزالاردان.
کرم قیل، کسمه ساقی التفاتین بی نوالاردان،
الیندن گلدیگی خیری دریغ ائتمه گدالاردان.
بئشلمه یازماقدان مقصد، شعر صاحبی اولان شاعر ایله همدرد لیک، فکرداشلیق، اونو تصدیق ائتمه، اونون سؤزلرینی تفسیر ائتمه و آچیقلاماو بعضاًده اعتبار اله گتیرمه اولموشدور.
منجه قیزیل قلم، دئدیگیم و سانادیغیم کمالاتا یئیه لنن بیر ادیب و بیلگین شاعردیر. اؤزوده فضولی نی یاخشی اوخوموش و دوز باشا دوشموشدور و ائله بیر قابلیت و لیاقته صاحب اولموشدور کی اونون دولاشیق و معمالار ایله دولو اولان هر بیر بیتینی آرتیردیغی مصراعلار ایله آچیقلاماغا قادر اولموشدور. حتی اونون مضمون و محتوانی جوره – جوره فنلر ایله چولقالادیغی شعرلری ده،مقصده اویغون اولاراق تضمین ائده بیلمیشدیر.
فضولی، بدیع علم و فنی نین بوتون چالارلارینا مسلط اولان، مهارتلی بیر شاعردیر. قیزیل قلم بونو بیلیر و اؤز تضمین لرینده، اونون همین مهارتلرینه تنظیر یازیر. مثال اوچون فضولی:
ای وجود کاملین اسرار حکمت مصدری،
مصدر ذاتین اولان اشیا‌ء صفانین مظهری.
تحمیدیه سینده رد العجز علی الصدر فنیندن فایدالانمیشدیر. یعنی هر بیتین سون کلمه سینی، ایکینجی بیتین ایلک کلمه سی ائتمیشدیر. تضمینده ده، قیزیل قلم بو مهارتده یئیه لنمه سینی گؤستریر:
مظهریندن بللنیر هر ذره ایچره حکمتین،
حکمتیندن گؤرسنیر آثار بطن رحمتین،
رحمتیندن فیض آلیر هر بیر یارانمیش نعمتین،
نعمتیندن بهره لنمیش جانلی- جانسیز خلقتین،
خلقتیندن سرّ پنهانی اولار تاپماق چتین
مظهری هر حکمتین سنسن که کلک قدررتین،
صفحه ی افلاکه نقش ائتمیش خطوط اختری.
و یا آشاغیدا کی تضمینده:
تاپان زمین و زماندا عقیده ی رصّاص،
وجودون ائیله دی غمدن جهانی استخلاص.
مؤید ائتدی سنی نصّ حکم ایلن نصّاص،
زهی جواهر احسان عامه معدن خاص،
دُر شفاعت اوچون بحر رحتمه غواص.
فضولی حضرت پیغمبری «معدن خاص»آدلاندیر. معدندن جواهر چیخاردارلار، پیغمبر(ع) ایسه خاص و اؤزل جواهر صاحبی اولان بیر معدن کیمی، هامی اوچون «جواهر احسان» بخش ائدیر. بو سؤز قرآن آیه سینه دایانیر: وَ ما اَرْسَلْناكَ اِلاّ رَحْمَةَ لِلْعَالَمِينَ ( انبیا /۱۰۷)
باشقا طرفدن بیزیم پیغمبر، آخرت دنیاسیندا ایمان گتیرنلری شفاعت ائده جکدیر، یعنی حق تعالی رحمتی نین دریاسیندا اولان یگانه غواص حساب ائدیلیر.
قیزیل قلم، شعری یاخشی باشا دوشموشدور. او گؤرورکی فضولی «دُرّ» کلمه سینی«یگانه » آنلامیندا گتیریر، او دورکی آرتیردیغی مصراعدا اونو رصّاص، یعنی قورقوشوم کیمی محکم اولان آغ – قارا «مروارید» آدلاندیریر.
باشقا طرفدن، فضولی پیغمبری او دنیادا شفیع ساییر و قیزیل قلم بو معنانی تکمیل ائتمه اوچون او حضرتین بو دنیادا وارلیغی، بوتون دنیانی غمدن استخلاص ائتمه سینی آنلادیر و بوتون بو سؤزلری یئکونلاشدیراراق، یوخاریدا گتیردیگیم آیه یه گیزلی بیر اشاره ائدیر و اونو «نصّ حکم» آدلاندیریر.
شاعر اؤزوده، آرتیردیغی مصراعلاردا قرآن تلمیحلری ایشلتمیشدیر. باخ، فضولینی بئله اوخویوب، باشا دوشوب و تضمین ائدرلر.
موفق تضمین او دورکی تضمین ائدن شاعر، تضمین اولونان شعرین سبک، شیوه و اسلوبونو اساس توتا، فورما و محتوا باخیمیندان بیر واحد تابلو یارادا بیله. محمد تقی بهارین سعدی نین شعرینه یازدیغی بیر تضمینه باخین:
سعدیا چون تو کجا نادره گفتاری است؟
یا چون شیرین سخنت نخل شکر باری است ؟
یا چو بستان و گلستان تو گلزاری است ؟
هیچم ار نیست،تمنای توام باری است ،
گر بگویم که مرا با تو سر و کاری نیست،
در و دیوار گواهی بدهد کاری است.
و یا شیخ بهایی نین تورک شاعری هلالی جغتایی نین غزلینه یازدیغی تضمین:
تا کی به تمنای وصال تو یگانه،
اشکم شود از هر مژه چون سیل روانه؟
خواهد به سر آید شب هجران تو، یا نه.
ای تیر غمت را دل عشاق نشانه،
جمعی به تو مشغول و تو غایب ز میانه.
و یا فضولی نین اؤزبک شاعری لطفی نین شعرینه یازدیغی تضمین :
جاندادیر صبح ازلدن مهر رخسارین سنین،
نولا تا شام ابد اولسام طلب کارین سنین؟
ایندی، جانا اولموشام من، عاشق زارین سنین
ای ازلدن تا ابد کؤنلوم گرفتارین سنین،
چاره قیل کیم دل اولوبدور زار و افگارین سنین،
قیزیل قلم‍ین بونا بنزر موفق تابلولاری، باشدان باشا الینیزده اولان کتابین صحیفه لرینی بوروموشدور. هامیسینی،من سیزه بو ادعاما مثال و اؤرنک کیمی اوخوماق اوچون تقدیم ائدیرم و لاکن بیر نئچه نمونه یه ده تأکید ائتمه گیمی یارارلی سابیرام:
فضولی بیر نیجه غزلی نین مطلعینی، تورک و فارس ادبیاتیندا بیر گله نک و سنّت اولاراق عربجه یازمیشدیر. بلکه ده او، اؤزونون معنوی اوستادی امیر علیشیر نوایی یه اقتفا و پیرولوک ائتمیشدیر.
نوایی بویورور:
اَشْرَقَتْ مِنْ عَکسِ شَمْسِ الکَاسِ اَنْوارِ الهُدی
یار عکسین می ده گؤردیپ جامدین چیقتی صدا.
و فضولی بئله اقتفا ائدیر:
قَدْ انَارَ اَلْعِشْقُ لِلْعِشَاقِ رُمَنْهَاجِ الهدی،
سالک را طریقت عشقه ائیلر اقتدا.
یعنی عشق، عاشقلر اوچون هدایت یولونون چراغی اولدوغونا گؤره، عشق یولونو ایزلین عاشق اونا اقتدا ائدر. منهاج، ایشیق یول آنلامیندادیر. یعنی حقیقت یولو. بو یول، حقیقت یولچوسو قارشیسیندا آچیلجاق، یولچو عشقه اقتدا ائدیب یولا دوشر یعنی اللّه تعالی، عشق یولونو ایسته دیگی بنده سی اوچون ایشیقلاندیرار.
تضمین ائدن ایسه، اوچ مصراع اونا آرتیراراق بیر بئشلمه دوزلدیر:
اِنَّ مِن آیاتِ رَبّی نَجمٌ وَالشَّمسٌ الضحی
لا شَریکَ لَه، هوَ الاَعلی، عَلَی العَرش اِستوی
اَشرَفَت نور مِنَ المَعشوقَ فِی وَادِی الطُّوی
بو مصراعلار، غزلین ایلک بیتی نین آنلامینی بئله تکمیل ائدیرکی: فضولی بورادا« هُدی» و «اِقتدی» سؤزلرینی گتیرمکله، عاشقه حق تعالی نین عنایتی و فضلی نین شامل اولدوغونا اشاره ائدیر و تضمین ائدن، بو معنانی باشا دوشورو قرآنین آیه لرینی نظمه چکیر: ایکی مصراعدا بقره (= ربّی)، نجم (= نجم)، اضحی (والشّمس الضحی) ، حشر (= هوالاعلی) ، طه (= علی العرش استوی) سوره لری نین آیه لریندن چیخارتدیغی سؤزجوکلر ایله، هم شعرین آنلامینی گوجلندیریر و همده گؤزل تلمیحلر یارادیر. فضولی، باشقا بیر تحمیدیه سینده دئییر:
بلند و پست عالم، شاهد فیض وجودوندور،
دگیل بیهوده اولماق، یوخ ایکن ارض و سما پیدا.
یعنی گؤی و یئر سنین وارلیغی نین فیضینه بیر شاهددیر. بونا گؤره یئر وگؤیون یوخدان وار اولماسی بیهوده ساییلماز. بورادا آل عمران سوره سی نین ۱۹۱- نجی آیه سینه دوزلو بیر اشاره واردیر کی بویورور: إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ وَمَا اخْتَلَفَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ إِلَّا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ وَمَنْ يَكْفُرْ بِآيَاتِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ
شاعر دئمک ایسته ییر اونلار کی قیام، قعود و حتی یوخو حالیندا ذکر ائدیب دئییرلر: ای ربّیمیز! یئرین و گؤیون مخلوقلارینی بیهوده یاراتمادین. سن بیهوده ایشدن منّزه سن، پس بیزی جهنم عذابیندان ساخلا گیلن.
تضمین ائدن شاعر،همین آیه نین مضونونا اویغون بئش مصراع آرتیریر و بیر مسبّع ایجاد ائدیر:
فلات و جلگه و دشت و دمن، آیات جودوندور،
جهان آیینه ی نور جمالین، وصف بودوندور.
آی، اولدوز، گون، یاغیش، قار، کهکشان، کیهان، نمودوندور.
قوجالدان اشرف مخلوقودی، آیات هودوندور،
دلیل محکم خلقت، فرازیندیر،فرودوندور.
و همین آرتیرمالار دا، یئنه ده قرآن آیه لری و حقیقتلرینه اشاره ائدیر و مراعات نظیر، جناس، اشتقاق، سس بزه گی کیمی بدیعی صنعتلردن ده استفاده ائدیر.
فضولی یه تضمین یازان ، همده غزلی تفسیر ائتمه لیدیر، اونون گیزلی معنالارینی ائشیکه چیخار مالیدیر. مثال اوچون بیلریک کی فضولی نین هیچ بیر غزلینده هوا و هوس، مجازی عشق و جسمانی معشوق و دنیوی سئوگیه یئر وئریلمه میشدیر. حتی آچیقجاسینا بیر انسانی وصف ائتمه سی نظره گلن غزلینده ده درین معنوی معنالار یاتیبدیر. اونون« حمّامیّه» غزلینی نظره آلاق:
قیلدی اول سرو، سحر، ناز ایله حمّامه خرام،
شمع رخساری ایله اولدو منوّر حمّام!
گؤرونوردو بدنی چاک گریبانیندان،
جامه دن چیخدی، یئنی آیینی گؤستردی تمام...
قیزیل قلم، بو غزلی گؤزلجه سینه تفسیر ائدیر، اوخوجونون گؤزون آچیر،اونو، فضولینی دریندن اوخوماغا چاغیریر:
سؤز ایچیندن سؤزو سئچ، ائیله عیان عنوانین،
ثقلتِ حکمی مجسم تانی، بیل میزانین.
توتدو تیترتمه وجودین او شه خوبانین
منزله قویدو قدم، محکم ائدیب ایمانین
اوخو مُزّمِلّی، گؤر ماوقع جریانین:
نیلگون فوطه یه ساردی بدن عریانین،
سان بنفشه ایچینه دوشدو مقشّر بادام.
یعنی فضولی نین بورادا قصدی اسلام پیغمبری دیر کی اونون حاقیندا «مدّثر »و « مزّمّل » سوره لری نازل اولموشدور و بو غزلین تفسیری همین آیه لره اشاره ائدیر.
-۳-
قیزیل قلم، همده فلسفی و کلامی بحثلردن خبری اولان بیر شاعردیر. مثال اوچون: «عرَض وجودیمه، عشقین اصیل جوهری دیر» مصراعیندا «جوهر و عَرَض» بحثینه اینجه بیر اشاره سی وار. دئمک ایسته ییر کی تانری نین عشقی جوهر، و انسان وارلیغی و جسمی عَرَض ساییلیر.
شاعر، دینی شخصیت لریمیز حاققیندا یازیلان روایتلر و حکایتلردن ده خبری واردیر. مثال اوچون فضولی نین حضرت علی(ع) وصفینده اولان:
ای ملک سیما کی سندن اؤزگه حیراندیر سنا،
حق بیلیر انسان دئمز هر کیم کی انساندیر، سنا.
مطلعلی غزلینده، او حضرتی بئله تعریف ائدیر:
سن «لنا» نی «لا» ائدن «نون» سان کی وئردین امتحان،
جان سنه قرباندی ای مولای جمله انس و جان.
روایته گؤره بیر گون حضرت علی(ع) ایکی نفر صحابه ایله یول گئدیردی و او ایکی نفر او حضرتین او یان بویانیندا ایدیلر. اونلارین بیری ظارافات ائدیب دئییر: «ایندی اولدوق: لَنا» و مولا علی بویورو: «نون حرفینی گؤتورسن، قالار: لا.
قیزیل قلم، دئدیگیم کی، بدیع فنّینه تسلطی اولان بیر شاعردیر و بورادادا بو فنّین بیر چوخ یؤنلریندن یارارلانمیشدیر. اؤرنک اولاراق:
زلفون آچیب داغیتدن وئردین او دم کی باده،
وئردین او دم کی باده، دردیم اولوب زیاده.
بیتینده ردالعجز علی الصدر صنعتی وار
و یا:
نه آلدین ساتدین ای تاجر، بو گون بازار عمرونده،
وتد، جسم اولدو، جانین، دایره، پرگار عمرونده،
مراعات نظیر صنعتی ایشلمنیشدیر.
و یا:
رخساریمه گؤزوم یاشی دوزدو دوزوم – دوزوم،
سئلدیر دئدیممی گؤز یاشیم ایچره اؤزوم اؤزوم؟
بیتینده گؤزل جناسلار یارانمیشدیر.
شاعر، بدیعین ان ظریف و غریب صنعتلریندن ده یارالانمیشدیر. مثال اوچون فارسجادا «تک آمد» و تورکجه میزده «یالین» دئییلین صنعتین آشاغیداکی مصراعلاردا گؤزلجه سینه ایشلنمه سینه و بلکه بو صنعتین یگانه اؤرنگی اولان مصراعلارینادا راستلانیریق:
لازم گؤروندو سفره ی شعرین ایچینده یُد،
عمدا بو اصطلاحی من ائتدیم سؤزومده مُد.
هر بیر کلید واژه مه وئردیم علاوه کُد،
ابلیس خشم آتش نمرودا وئردی خُد.
ایستیر خلیلی یاندیر اود ایچره یوخ عضد،
رحمان و الرحیم اولار اهل عشقه وُد،
خورشید خرمنینه اورار شعله سیله اُد،
آهیم کی لحظه – لحظه ره آسمان توتار.
بوراد گؤرونور کی یُد، مَد، کُد، خُد کلمه لری ایلک دفعه دیرکی شعر دیلینه داخل اولموشدور.
شاعرین قرآن کریم و حدیثلره تلمیح و اشاره لرینی، دئمک اولارکی هر غزلین تضمینیده گؤرمک اولار. بو تلمیحلر تمامیله فضولی دن تضمین اولدوندوغو شعرین محتوا و آنلامینا اویغوندور. مثال اوچون:
«مؤید ائتدی سنی نصّ حکم ایله نصّاح» مصراعیندا صف سوره سی نین 4 آیه سینه اشاره ائدیر:
إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُمْ بُنْيَانٌ مَرْصُوصٌ
- «عالمه تعلیم قیلدی ابتدادان یار سؤز» مصراعیندا: بقره سوره سی 31 نجی آیه سینه تلمیح وار: عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ کُلّها.
۳. «سؤزده چوخ اسرار گیزلنمیش آچیلسا نم چکر» مصراعیندا حضرت علی(ع) نین الْمَرْءُ مَخْبُوءٌ تَحْتَ لِسَانِهِ حدیثینه اشاره ائدیر.
- ها بئله دقت ائدلیمه لیدیر کی:
قورخوم هَلِ امْتَلَأْتِ دیر، هَلْ مِنْ مَزِيدٍ کیم
گاه خائفم، ولی « يَتَرَقَّبُ» نوید کیم
بیتینده قصص سوره سی نین 21- نجی آیه سینه اشاره ائدیر: فَخَرَجَ مِنْهَا خَائِفًا يَتَرَقَّبُ قَالَ رَبِّ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ
۵. «ذَاتِ الصُّدُورِ سنسن اولان عالم و خبیر،
تاخیره دوشدو توبه زمانیم، گنه کثیر.»
بیتینده فاطر سوره سی نین 38 نجی آیه سینه اشاره ائدیر: إِنَّ اللَّهَ عَالِمُ غَيْبِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۚ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ
- «مِنْ كَلْبَ جَمْعَ كَهْفَمٍ، آردینجا قیللام عوعو» مصراعیندا اصحاب کهف ناغیلی، (کهف/ 10) اشاره ائدیر: إِذْ أَوَى الْفِتْيَةُ إِلَى الْكَهْفِ فَقَالُوا رَبَّنَا آتِنَا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً وَهَيِّئْ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا رَشَدًا
۷. «خلیل عشقی نی عامل قیلدی مطلق دوغرو رؤیایه،
تجلّی ائیله ین طور اوسته بیر گون چشم موسایه.»
بیتینده هم حضرت ابراهیم رؤیاسینا و همده حضرت موسانین طور سیناده گؤردوگو تجلّی یه اشاره ائدیر: خَرَّ مُوسَى صَعِقا (143 / اعراف)
- «سن قویمادین اولا زکریانی دلغمین» مصراعیندا مریم سوره سینده گئدن زکرّیا ماجراسینا اشاره ائدیر.: يَا زَكَرِيَّا إِنَّا نُبَشِّرُكَ بِغُلَامٍ اسْمُهُ يَحْيَی لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِيًّا (۷/ مریم)
- «بیر گون عُزیره معجزه عظم رمیم ائدیب
اصحاب کهفی شامل فیض ینیم ائدیب»
بیتینده هم یس سوره سی نین 78 نجی: مَن يُحيي العِظامَ وَهِيٌ رَميمٌ آیه سینه اشاره ائدیر و همده ایکینجی مصراعدا کهف اصحابی نین 300 ایللیک یوخوسونا تلمیح واردیر.
۱۰. «یوسف سایاغی نفسین امارّه سین مهار ائت» مصراعیندا یوسف سوره سی نین 53 نجو آیه سینه: إنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ» آیه سینه اشاره واردیر.
- «اتخاذ ائیلمه دین سن گؤزل آئینیوه ذُلّ» مصراعیندا، حشر سوره سی نین سونونجو آیه سینه تلمیح ائدیر: هُوَ اللَّهُ الْخالِقُ الْبارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ اَلْأَسْمَاءُ الْحُسْنى يُسَبّحُ لَهُ ما في السَّماواتِ وَالأَرضِ وَهُوَ العَزيزُ الحَكيمُ
-4-
بعضا نظره گلیرکی شاعرین تضمین اوچون فضولی نین بیر غزلینده کی بیتلره آرتیردیغی مصراعلارین هامیسینا بیر دفتر شرح و تفسیر یازماق اولار. من بو ادعام اوچون:
زهی ذاتین نهان و اول نهاندان ماسوا پیدا،
بحار صنعنه امواج پیدا، قعر ناپیدا.
مطلعلی غزلینه یازدیغی یئددیلمه تضمینی مثال گتیره بیلرم. بورادا قرآنی، تاریخی و جغرافیایی مضموملارین یانیندا، وجودنامه، خلقت نامه و بوتون کائنات، علوم غریبه و ... اصطلاحلار و آنلاملارینا شرح یازماق لازمدیر. بو مصراعلار فضولی نین اؤز مصراعلاریندان هئچده سئچیلمیر.
داها بئله نظره گلیرکی سؤزون باشین باغلامالییام و اوخوجولاری شاعرین اوستادی و مرادی ملا محمد فضولی نین بیر نئچه غزلینه یازدیغی تضمینلری دریندن اوخویوب، باشا دوشوب و اؤیرنمگه دعوت و اونودا بو مبارک و خیر ایش اوچون ده تحسین ائدیرم و آللاهدان اونا داهادا اوغورلار دیله ییرم.
وَاللَّهُ يُؤَيِّدُ مَن يَشا
ح. م. صدیق
تهران – آبان 1400
[1] صادق بیگ افشار. مجمع الخواص، دکتر عبدالرسول خیامپور، تبریز، ، ص .
[2] ملکم، سرجان. تاریخ کامل ایران، ترجمه میرزا اسماعیل حیرت، تهران، ج ۲، ص ۵۸۸.
[3] فضولی، محمد. پگاه باور، ترجمه ح. م. صدیق، دانشگاه ادیان، قم، 1396.
[4] فضولی، محمد. سفرنامه ی روح، مقدمه و تصحیح ح. م. صدیق و شایسته ابراهیمی، تکدرخت، تهران، 1395.
[5] . علی نهاد تارلان. رمزگشایی دیوان ترکی فضولی، ترجمه ی ح. م. صدیق، نشر اختر، تبریز، 1398.
[6] .مولانا شوقی تبریزی. تخمیس غزل های حکیم ملا محمد فضولی، مقدمه و تصیح: ح. م. صدیق، انتشارات قالان یورد، تبریز ۱۳۹۷.