اخیراً کتابی با عنوان «گونئی آذربایجان دراماتورگیاسی» در 352 صفحه در شهر باکو چاپ شده است. که در آن نمایشنامه‌های میرزا آقا تبریزی، علی داشقین، معصومه مهین باقری، محمود مهدوی، محمد قضایی، رسول یونان، رقیه کبیری، غلامحسین ساعدی، میرزا شهرک و اسماعیل هادی چاپ شده است. گردآورنده‌ی مطالب کتاب آقای «دکتر حسین شرقی دره‌جک» می‌باشد. استاد دکتر ح. م. صدیق در سال 1392 بر این کتاب مقدمه‌ای نوشته‌اند که اصل آن را بدون تغییر در زیر قرار می‌دهیم:
آخوندزاده‌نین تبریزلی دوستو، میرزا آقا
میرزا آقا تبریزی‌نین اثرلرینده حیاتی ایله علاقه‌دار بعضی قیدلر واردیر. مثال اوچون «حاج مرشد کیمیاگر» پیئسینده 1276 هـ . (1859 م.) ایلینده بغداددا اولدغونو و «رساله‌ی اخلاقیه» ده 1264 هـ . (1848 م.) ده مشهدده امام رضانی زیارت ائدرکن، خراساندا سالار عصیانیندا تورکلرین قتل عامی سیراسیندا اورادا اولدوغونو آنلادیر. رساله‌ی اخلاقیه‌نی ایسه 1291 هـ . (1874 م.) ایلینده یازمیشدیر.
بئله‌لیکله 1279 هـ . (1862 م.) ایلینده آناطولونو دولاندیغی و همان ایلده حلب شهرینده اولدغونودا یئنه رساله‌ی اخلاقیه‌دن آنلاییریق.
باشقا طرفدن، اونون 1288 هـ . (1871م.) تاریخینده آخوندزاده‌یه یازدیغی بیر مکتوبدان آنلاشیلیرکی او تاریخدن آلتی ایل قاباق، یعنی 1282 هـ . (1866 م.) ایلینده ایرانا قاییتمیشدیر و 1291 هـ . (1874 م.) ایلینده رساله‌ی اخلاقیه‌نی یازمادان اؤنجه، دؤرد مهم پیئسینی یازمیشدیر.
بو تاریخلردن علاوه، میرزا آقانین اؤلوم تاریخی‌ده بیزه معلومدور. تبریزین مشهور تاریخچیلریندن اولان مرحوم حاج اسماعیل امیرخیزی «قیام ستارخان و آذربایجان» آدلی اثری‌نین بیر یئرینده میرزا آقانین آدین چکیر و کتابی‌نین 216 ـنجی صحیفه‌سی‌نین دیب نوتوندا بیر ایضاح کیمی بئله یازیر:«هجری 1330 ـنجو (1911 م.) ایلین محرم آییندا تبریز روسلار طرفیندن اشغال ائدیلدیکدن سونرا، میرزا آقا بیر نئچه آزادی‌خواه ایله بیرلیکده سلماس و وان یولو اوزه‌ریندن استانبولا کؤچ ائدیب، اورادا اوتورماغا و ایشله‌مگه قرار وئرمیشدیر. استانبولدا اولدغو زمان، مدنی باخیمدان گئتدیکجه ضعیف‌له‌میش، ورم خسته‌لیگینه دوچار اولموشدور و ایرانا دؤنرکن، 1333 هـ . (1915م.) ایلینده فرات نهری‌نین ساغ ساحلینده یئرلشن «دیر زور»دا الله رحمتینه قادوشموشدور.»
1911 ایلینده اؤلن میرزا آقانین دوغوم تاریخی کیمی حدس دوردوغوموز 35- 1830 ایللری‌ده عادی نظره گلمکده‌دیر. بئله‌لیکله دئیه بیله‌ریک کی تخمینه گؤره، میرزا آقا 80- 75 یاشلاریندا وفات ائتمیشدیر.
مرحوم حمید محمدزاده 1971 ـنجی ایلده نشر ائتدیگی «آخوندوف و شرق» آدلی کتابیندا، میرزا آقانین آخوندزاده‌یه یازدیغی ایکی مکتوبونو و اونا گؤندردیگی دؤرد پیئسین مئنلری‌نین الیازمالارینی وئرمیشدیر.[1] بو پیئسلرین اوچو برلین‌ده کاویانی مطبعه‌سینده، میرزا ملکم خان آدینا نشر ائدیلمیشدیر. اوخوناقلی گؤزل نستعلیق خطی ایله یازیلمیش الیازمالارین ایشیغا چیخماسی، پیئسلرین میرزا آقایا عائد اولماسینی اثبات ائتمکده‌دیر. من همین دؤرد پیئسی، رساله‌ی اخلاقیه‌نین ایچینده یئرلشن «حاج مرشد کیمیاگر» پیئسی ایله بیرلیکده 1354 ش. ایلینده تهراندا «پنج نمایشنامه» آدی ایله نشر ائتدیردیم.[2] همین نشره اونون آخوندزاده‌یه یازدیغی مکتوبلار و آخوندزاده‌نین وئردیگی جوابی دا تقدیم ائتمیشم. سونرالار همین نشری تکمیل ائده‌رک، 1988 ـنجی ایله «رساله‌ی اخلاقیه»نین تام متنی ایله بیرلیکده یئنه ده تهراندا نشر ائتدیم.
پیئسلرین ارمنی یاکوب اوغلو میرزا ملکم خان آدینا اوغورلانماسی آیدیندیر. او، 1833 ایلینده بیر ارمنی ائوینده دوغولموش و 1860 دا ایراندا فراماسونری تشکیلاتی قورموش و 1891 ایلینده «قانون» غزته‌سینی نشر ائتمیشدیر. آشاغیداکی دلیللره گؤره، او، پیئسلرین یازاری اولامازدی:
1- اوّلا کی میرزا آقا آخوندزاده‌یه یازدیغی مکتوبدا اؤز پیئسلرینین «بیر مدت گیزلی قالماسینی» رجا ائدیر. اگر پیئسلری میرزا ملکم خان میرزا آقا تاخما آدی ایله یازسایدی طبیعی بو رجا یئرسیز اولوردو.
2- ایکینجی بو کی میرزا آقا بو مکتوبدا اؤزونو آخوندزاده‌یه معرفی ائدیر و دئییرکی ایندیه قده‌ر سیزین حضورونوزان فیض گؤرمه‌میشدیم حالبوکی ملکم خانین حیاتیندان آنلاشیلیرکی میرزا آقانین بو مکتوبو یازدیغی تاریخدن 8 سنه اول ملکم خان آخوندزاده ایله (1863) سنه‌سینده گؤروشوب احباب اولموش و اونون تفلسیده قوناغی اولموشدور.
3- اوچونجو بوکی میرزا آقا سؤزقونوسو اولان مکتوبدا آخوندزاده‌نین آذری تورکجه‌سی ایله یازدیغی تمثیلات اثری‌نین فارسجایا چئویرمک قراریندا اولدوغونو بیلدیریر. و بیز میرزا ملکم خانین ارمنی اولدوغونو و اصفهاندا بؤیودوگونو و آذری تورکجه‌سینی تمثیلات اثرینی ترجمه ائتمک قابلیتینه گلدیگی قده‌ر بیلمه‌دیگی‌نی بیلیریک.
4- دؤردونجو و ان مهم دلیل بوکی میرزا آقا گرک رساله‌ی اخلاقیه ده و گرکسه پیئس‌لرینده و یا الیمیزه اولاشان ایکی مکتوبوندا بؤیوک بیر روح یوکسک‌لیگی ایله «منیم اولوسوم، منیم وطنیم، بیزیم دینیمیز» کیمی سؤزلر قوللانماقدادیر. حالبوکی میرزا ملکم خان بؤیله روح صاحبی اولاماز. او بو سؤزلری بیر چوخ یئرده تورکلر، مسلمانلار، ایرانلیلار، عجملر، اسلام دینی سؤزلری ایله عوض ائدیر. دولاییسیله محمد محیط طباطبایی‌نین آراشدیرماسینا دایاناراق، اونون ایرانی و مسلمانلاری هئچ سئومه‌دیگی‌نی و مسلمان دوشمنلرین سیررلارینی انگلیزلره آچما چاباسیندا اولدوغونو و عثمانلی- ایران دولتلری آراسیندا اختلافلار تؤره‌تمگه جان آتدیغی‌نی بیلیریک. میرزا آقا تبریزی‌نی ایسه هر زمان مسلمانلارین بوتونلوگونو ایسته‌گن، اسلام ملت‌لری و دولتلری حالینا آجیان و ایران شاهلیغی‌نی کسگین الشدیرن بیر شخصیت گؤروروک. اصلینده ملکم خاندا «در خواب و بیداری» کیمی اثرینده حکومتی الشدیریب و تنقید ائتمیشدیر، اما میرزا آقا کیمی تمیز حیات سورمه‌مه‌سینی بیلیریک.
اساساً میرزا آقانین اویون اثرلری یازمایا باشلادیغی زمان ایراندا استبداد و جهالت حاکم ایدی. آیریجا باتی دولتلری‌نین ایرانا مداخله‌سی اوزوندن ایران استقلالیتی‌نی ایتیرمیشدی. فئوداللار ظلم ائدیر، دین آداملارینین حاکم صنفی ایسه اسلام دینی‌نی پیس گؤستریردیلر. میرزا آقا تبریزی بؤیله بیر وضعده الینه قلم آلیر، و گرک دولتی و گرکسه ملتی تنقید ائتمگه چالیشیر. بو موضوعدا بیر یئرده دئییرکی «حقیقی دوست اؤز دوستونون عیبی‌نی واختی گلیر گلمز یوزونه وورور. اؤزه‌للیکله بیر اولوس ایچریسینده‌کی عیب‌لر عمومی بیر شکل آلیرسا، آیدینلارین ملتی بو عیبلاردان قورتارمالاری وظیفه‌دیر.»
میرزا آقا تنقیده، کؤتولمه یوخ بلکه بیر تربیت ملزمه‌سی کیمی باخیر و تنقیدسیز ایلرلمه‌نین ممکن اولمایاجاغینی سؤیلور.
اشرف خان پیئسینده باش کندده و سارایدا عمومی حاله گلن رشوت موضوعونو، زمان خان پیئسینده قاجار سلاله‌سینین حکومت طرزینی، شاه‌قلی میرزا پیئسینده نینه‌ده حکومت و دولت آداملارینین پول توپلاما هوسی‌نی شدتله تنقید ائدیر. بو 3 پیئس گولدوروجو بیر سیستم‌له یازیلمیشدیر، اما طبیعی معاصر پیئسلردن گؤزله‌نیلن قوراللارا اویمور. مثلاً اونلاردا زمان و مکان وحدتی هیچ یوخدور. آقا هاشم خلخالی آدلی 4 ـنجو پیس بیر عشق ماجراسیدیر. بو پیئسلرین خلاصه‌لری 43- 41 صحیفه‌لرینده دیر. کیمیاچی‌لارین فیریللاچی‌لیغی انشاء ائدن 5 ـنجی پیئس اؤزه‌تی ایسه 69- 68 صحیفه‌لرینده وئریلکده‌دیر.
تربیت، براون، کسروی و امیرخیزی‌دن اؤگره‌ندیگیمیزه گؤره میرزا آقا غزئتچیلیک چالیشمالاریندادا بولونموش «استقلال»، «ناله‌ی ملت» و «حشرات الارض» آدلی اوچ غزته نشر ائتمیشدیر. تربیته گؤره میرزا آقایا ناله‌ی ملت غزئته‌سی چیخاددیغی اوچون، تبریزده «میرزا آقا ناله‌ی ملت» آدینی‌دا وئرمیشلر. میرزا آقا غزئته‌چیلیک فعالیتی‌نی روسلارین تبریزه 1912 ده حمله‌‌لرینه قده‌ر سورموشدور. استقلال، ناله‌ی ملت و حشرات الارض آذربایجان غزئته‌چیلیک تاریخینده انقلابچی و دموکراتیک حادثه‌لری تصویر ائدن اورقانلار کیمی یئر آلماقدادیر.
«رساله‌ی اخلاقیه»نین اینجه‌لمه‌سینه گلدیکده بورادا اینجیلمه بحثلرینه گیزمزدن اول اثرین اخلاق علمینه عاید اولدوغو اوچون اخلاق علمی و اخلاقی کتابلاردان بحث ائتمک لازمدیر.
بورادا اخلاق فطری و اخلاق مکتبه، اخلاق ممدوحه و اخلاق مذمومه کیمی تریملرین آیات شریفینه دایاندیغی آنلاشیلیر.
قرآن کریمین
افحسبتم انّما خلقناکم عبثا (مؤمنون / 115)
و ما خلقت الجنّ و الانس الا لیعبدون (زاریات/ 56)
کیمی آیات شریفه‌لره دایاناراق اسلامی اخلاق علمی‌نین اصلینده قرآن کریمه دایانما قناعتی واریریق. امام محمد غزالی‌نین «نفس ناطقه‌نین حفظ الصحّه علمی» کیمی تعریف ائتدیگی اخلاق علمینده فارس کلاسیک ادیب‌لری بیر چوخ اثرلر خاطره بیراخمیشدیرلار. اسلام دونیاسیندا اخلاق علمینه دایر یازان مؤلفلر اولموشلار، اما بونلار آراسیندا مشهور اولانلارین هامیسی شهرتلرین باشقا اثرلری ایله قازانمیشلاردیر. اسلام دونیاسی اسکی یونان فیلوسونو ارسطونون اخلاقا دایر یازدیغی «کتاب الاخلاق» اثرینی حنین بن اسحاق ترجمه‌سی ایله تانیمیش سونرادان تورک فیلوسوفو فارابی الیله بو اثر تفسیر و شرح ائدیلمیشدیر. ابن مسکویه ایسه کندی ایلکه و غایه‌لرین اورادان آلمیشدیر.
فارس دیلینده «اخلاق ناصری»، «اخلاق محسنی» و «اخلاق جلالی» آدلی اوچ مهم اخلاق اثری بولونماقدادیر.
اسلام عالمی‌نین بؤیوک متفکری خواجه نصیرالدین طوسی طرفیندن عملی اخلاقده یازیلان اخلاق ناصری اصلینده ابن مسکویه‌ین اثری‌نین علاوه‌لی ترجمهسیدیر. اثر تهذیب اخلاق، تدبیر منزل و سیاست مدن بؤلوملرینی احتوا ائده‌ر. بو قونولارداکی بیلگی‌لر بعضاً ایکی تورک متفکر فارابی و ابن سینانین یازیلاریندان آلینماسی‌دا معلومدور.
سلطان حسین بایقارا (1505- 1468: 911- 873) نین اوغلو محسن میرزا اوچون ملا حسین واعظ کاشفی طرفیندن (1501) 907 ده یازیلمیش «اخلاق محسنی» (جواهر الاسرار) ایسه هجری 9 عصرده یاشامیش جلال الدین محمد دوانی طرفیندن یازیلان «اخلاق جلالی» کیمی بیر چوخ اخلاقی بیلگی‌لری «اخلاق ناصری» دن آلینمیشدیر.
گرک تربیه، گرک‌ده مکتب‌لرده اوخونماق اوچون یازیلمیش اخلاقی کتاب اولان «رساله‌ی اخلاقیه» اسکی اخلاقچیلار کیمی اخلاق فضیلتی کسب ائتمگی اؤن گؤردو، عدالت، دوستلوق، دوغرولوق، قورخمازلیق و شجاعت کیمی صفتلری کسب ائدیب حفظ ائتمگی یئنی بیر اصوللـه اؤنه سورمکده‌دیر.
اثر مقدمه، 14 بؤلوم و مؤخره‌دن عبارت اولموشدور. مقدمه‌ده دئییرکی ایندی بیزیم مکتب‌لرده اوشاق بیرآز یازما و اوخومانی اؤیره نینجه الینه «خلاصة الحساب» و «گلستان» وئریرلر. من بو اثری ایسه تعلیماتین آسانلاشماسی اوچون یازمیشدیم.»
13 ـنجو بؤلوم ایسه باشدان باشا بیر پیس احتوا ائتمکده‌دیر. دؤردونجو بؤلوم حسب و نسب ایله اؤدنمه‌مک، یئدینجی بؤلوم یاخشی‌لیق ائتمک. سگکیزینجی بؤلوم چاغیریلمامیش بیر یئره گئتمه‌مک اون بیرینجی بؤلومو اولاد تربیه‌سی 12ـنجی بؤلومو خسیس‌لیک موضوعوندا اولان بو اثرده، یازار اسکی اسلام اخلاقچیلاری‌نین ایزینی تعقیب ائتمک و اسلامی اخلاق پرنسیپلرینه دایاناراق اخلاق علمی‌نین اساس تربیت آماجی اولدوغونو اورتایا قویور. او اؤزونده قابلیتی اولمایانین یاخشی تربیه‌لنمه‌مه‌سینی آنلاتیر. آیریجا تربیه‌نین انسانلارین‌دا باشقالارینی تربیه ائتمه لرینی فرض سایار.
بودا سعدی‌نین گلستاندا بیر نئچه دفعه اورتایا قویدوغو:
عاقبت گرگ‌زاده گرگ شود.
نرود میخ آهنین در سنگ.
کیمی تربیه‌وی نظریه‌لره دایانیر.
عینی زماندا زماندا میرزا آقا اثرده وطن و ملت سئوه‌رلیک تربیتینه ده یئر وئریر و دیورکی:« کندی ملتی‌نین منفعتی دوغرولتوسوندا چالیشماق، زمانین خلقینه فرضدیر. ائده بیله‌جکلری هر یول، ال، دیل، مال و یا جان ایله ملّتینه یارارلی اولمایا چالیشاجاقلار.»
اثرده کلاسیک اسلامی گلنکلر، ساده‌جه تربیه مؤلف و اخلاق موضوعوندا دگیل فلسفی موضوعوندا اؤزونو گؤستریر.
به قدر تکلیف باید حرکت کرد.
کیمی سؤزلری ایله «جبریه متوسطه» دئنیلن فلسفی زمره‌نین ایزله‌یی‌جی‌لریندن اولدوغو آیدیندیر. آیریجا، یازار زمان زمان سعدی و حافظ‌دن مختلف بیت‌لر نقل ائده‌ر، بودا اونون دوشونجه‌لرینی قوّتلندیرمک اوچون نقل ائدیلیر.
قناعتیمیزجه بو عالم و یازارلارین اثرلری دیل باخیمیندان یاخشی آراشدیریلیرسا، اونلارین فارسجا یازیلاریندا آذری تورکجه‌سینینی تاثیری دویولاجاقدیر.
نئجه کی ناصر خسرو سفرنامه‌سینده 10 ـنجو عصرده قطران تبریزی‌نین ایی فارسجا بیلمه‌مه‌سیندن سؤز ائدیر و نظامی گنجوی‌نین ایسه خمسه اثرینده 600 دن زیاده آذری آتا سؤزلری‌نین فارسجا ترجمه و یا قارشیلیغی وئریلمه‌سینی بیلیریک «رساله‌ی اخلاقیه» اثرینده‌ده عینی طالع واردیر. آذربایجانلی بیر یازار فارسجا اثر یازمیش اما آذری کولتورو گلنگیندن یارارلانمیشدیر. رساله‌ی اخلاقیه‌ده بیر یئرده:
دو بشنود یکی بگوید
کیمی بیر دئییم وار. فارسجادا بؤیله بیر دئییم یوخدور اما آذری تورکجه‌سینده:
ایکی ائشیت، بیر دانیش
و تورکیه ده:
İki dinle, bir söyle
دئییمی واردیر. و یا مثلاً فارسجادا بعضاً گئنیش زمان فعلینی زمان آنلامیندا گتیریر اما میرزا آقا بورادا تام آذریجه بیر جمله قورولوشو اورالاق نقل ائدیر بودوروم میرزا آقا تبریزی‌نین پیئس‌لرینده‌ده گؤرولمکده‌دیر. مثلاً «زمان خان» پیئسی‌نین بیر یئرینده پرسوناژین دیلیندن بیر آتا سؤزو:
بز در قید جان است، قصاب چه جستجو می‌کند
آنلادیر. بو آتا سؤزونون ده فارسجادا اولمادیغی آیدیندیر. اونون یئرینه فارسلار مثلاً:
هرکس به فکر خویش است، کوسه به فکر ریش است
کیمی آتا سؤزو ایشله‌دیرلر.
بو دئییم آذری‌جه‌نین
گچی جان هاییندا، قصاب پی آختاریر.
و تورکجه‌نین:
Koyun can derdinde, kasab et derdinde
آتا سؤزلری‌نین تام ترجمهسیدیر.
گؤرولور کی بو آذری تورکونون ایران اصللی مؤلفلر آراسیندا یئر آلدیغینا باخمایاراق، او اؤز ملی منلیگی‌نی هر زمان قورویور. آذربایجان، ایران و مسلمان ملت‌لری‌نین سعادتی‌نین آرزو ائدن و وطن ائولارلاری‌نین یاخشی تربیه‌نی آماجی ایله «رساله‌ی اخلاقیه» آدلی قیمتلی اثر یازیب خاطره بوراخان میرزا آقا تبریزی‌نین چالیشمالاری و تمیز حیاتی و مجادله‌لرینه لایق بیر چوخ اثرلر یازیلماسی گره‌کدیکی قناعتینده‌یم.
آقای دکتر حسین شرقی‌نین من، 20 ایله یاخیندیر تانییرام. او «رودهن» آزاد اونیورسیته‌سینده، او ایللر تورکجه درس ساعاتلاری ترتیب ائدن «آذربایجانلی طلبه کلوپ لاری» قورانلارین فعاللاریندان حساب اولونوردو. منی‌ده همین اونیورسیته‌یه تورکجه دیل و ادبیات درسلری تدریس ائدن فعال طلبه‌ده، بو ایدی. آقای دکتر شرقی «خدا آفرین» آیلیق درگی‌سی‌نین مسئول کاتبی و باش یازاری اولاراق، دیل و مدنیّتیمیز حاققیندا یازدیغی اولار مقاله‌دن علاوه آشاغیداکی کتابلاری حاضیرلاییب نشر ائتدیره بیلمیشدیر:
1- آذربایجان ادبیات تاریخی.
2- آذربایجان ادبی دیلی تاریخی.
3- مسلمان تورک دونیاسی ادبی اؤرنکلر.
4- تورکجه کتیبه‌لر.
5- گونئی آذربایجان تورکولوگیاسی.
اونون بدیعی- ادبی فعالیتلری سیراسیندا، توپلاییب نشر ائتدیگیم میرزا آقا تبریزی‌نین پیئسلرینین آذری تورکجه‌سینه ترجمه‌لری‌ده منجه اهمیت داشییر. اونو، بو شرفلی ایش اوچون تبریک ائدیر، داهادا موفقیت‌لر آرزو ائدیرم.
دکتر ح. م. صدیق (دوزگون)
قیش 1392 – تهران