همشهری، سه‌شنبه 7 تیر 1379
جستار گشایی: حکیم و متأله بزرگ اواخر دوره‌ي قاجار و مشروطیت، آیت‌الله میرزا جهانگیر خان قشقایی، از جمله آزاد مردان فرزانه و عالمان ذوفنون معاصر است. وی علیرغم مقام معلمی والایش، کمتر شناخته شده و اعتبار علمی‌اش چنان که باید مذکور قلم و یاد معاصران نیفتاده است. با خبر شدیم که در نیمه‌ي دوم سال جاری کنگره‌ای در بزرگداشت مقام علمی، حکمی و هنری حکیم برگزار خواهد شد. به همین مناسبت با مسئول این سمینار گفت‌و‌گویی انجام گرفته که ضمن آن اشاراتی نیز به زندگی و ابعاد دانش میرزای حکیم رفته است و امیدواریم سبب اطلاع و اسباب آشنایی بیشتر جوانان با این ذخیره‌ي ارجمند حکمت و علم و دیانت شیعی شود.
لطفاً درباره‌ي زندگی آیت‌الله جهانگیرخان قشقایی توضیحاتی بفرمایید.
مرحوم آیت‌الله جهانگیرین محمد قشقایی در سال 1243 قمری در تیره‌ي جانبازلو از طایفه‌ي دره‌شوری قشقایی از مادر زاده شد. پدر وی شغل دامپروری داشت و خود وی نیز تا چهل سالگی در میان ایل به چوپانی مشغول بود. روایت شده است که در چهل سالگی در یک تابستان که برای خرید و فروش محصولات دامی و بازسازی و تعمیر سه تار به اصفهان آمده بود، ضمن صحبت و اختلاط با استاد تارساز، دگرگونی روحی پیدا می‌کند و به مدسه‌ي صدر می‌رود و به کسب علم و معرفت می‌پردازد. به این ترتیب سال‌ها نزد علمای آن زمان آقا محمد رضا قمشه‌ای، حاج ملاحسینعلی تویسرکانی، آقا محمد باقر نجفی، ملا حیدر صباغ، ملا اسماعیل درب کوشکی و عبدالجواد حکیم خراسانی تلمذ می‌كند و سپس خود در مدرسه‌ي صدر و شبستان مسجد جارچی به تدریس معقول و منقول می‌پردازد. وی در ادبیات عرب، حکمت، فلسفه، عرفان، فقه، اصول، ریاضی و هیئت و علم الحان سرآمد عصر خود و در هر رشته استادی مسلم می‌شود. بزرگان اندیشه و فرزانگان عصر ما چون سید حسن مدرس، آیت‌الله بروجردی، آقا ضیاء مرآتی، حاج رحیم ارباب، آقا شیخ محمد خراسانی، مشکات طبسی، ملا جواد آئینه، فاضل تونی، سید جمال الدین گلپایگانی، میرزا مهدی آشتیانی ... در نزد وی تحصیل و مباحثه کرده‌اند.
چه آثاری از آیت‌آلله قشقایی بر جای مانده است؟
مرحوم قشقایی کتب «مکاسب»، «اسفار»، «شفا»، «شرح منظومه»، «شرح کبیر» و «شرح لمعه» را تدریس می‌فرموده است و جلسات ریاضی، هیئت، شرح نهج‌البلاغه، اخلاق، حکمت و فقه تشکیل می‌داده است.
از ایشان رسالاتی در فلسفه، شرح نهج‌البلاغه به فارسی، حاشیه بر کتب متعدد، رساله‌ي اخلاق و ديوان شعر به فارسي و ترکی و عربی بر جای مانده است.
تنها نسخه‌ي منحصر به فرد ديوان شعر ایشان در موزه‌ي لوور پاریس است که اخیراً برای بازگرفتن فتوكپی آن اقدام شده است.
مرحوم آیت‌الله در چه زمینه‌ای بیشتر تبحر داشته‌اند؟
آیت‌الله جهانگیر خان قشقایی در فلسفه ید طولانی داشتند. مرحوم علامه طباطبایی در این باب گفته‌اند: «مرحوم جهانگیرخان قشقایی در فلسفه یکی از نوادر دوران و نوابغ زمان بودند و صیت علم و فضیلت ایشان در همه‌ي حوزه‌های علمی پیچیده بود.»
و مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی صاحب کتاب عظیم «الذریعه»، تأکید می‌کند که:«آیت‌الله شیخ جهانگیرخان قشقایی عالم کبیر و فقیه بارع و از اعاظم حکما و اجلّه فلاسفه و سرآمد در فقه و اصول و متبحر در فلسفه بود.»
اما آن كه بیشتر در میان علما در باب آن مرحوم ذکر و بر آن تأکید شده است تقوا و دیانت ایشان است. مرحوم جلال الدین همایی در جایی گفته است:«مرحوم خان، مصداق انسان کامل بود و ممثّل عقل و درایت و فضیلت و حسن اخلاق، و مقام قدس و تنزّه و تقوا و دیانت، و مسلّم جمیع طبقات بود.»
شهید مرتصی مطهری نیز گفته است:«مرحوم خان، علاوه بر مقام علمی و فلسفی در دیانت و وقار و انضباط اخلاقی و تقوا نمونه بوده است.»
آیا شما خودتان اثر یا مقاله و تألیفی درباره‌ي شخصیت و اندیشه‌های جهانگیرخان قشقایی دارید؟ تا آنجا که من اطلاع دارم درباره‌ي ایل قشقایی آثار فراوان داشته‌اید.
من خود، از ایل قشقایی نیستم، ولی شیفته‌ي فرهنگ و فولکلور و تاریخ سرشار از سرافرازی‌های اقوام مختلف ایرانی هستم. توجه به بعدی از ابعاد تاریخ و فرهنگ قشقایی پیوسته حیرت و شیفتگی مرا به دنبال داشته است. من «دستور زبان ترکی قشقایی» را تألیف کرده‌ام، کتاب «پیشینه‌ي قشقایی در الواح سومری» و «یادمان‌های باستانی ترک قشقایی» را به چاپ سپرده‌ام. سه سال پیش مجموعه شعر «قشقایی لوحه‌لری» را انتشار دادم و اکنون مشغول آماده ساختن کتاب «فرهنگ لغات قشقایی» برا چاپ هستم. مقالاتی نیز در باب فولکلور و ادبیات شفاهی و موسیقی قشقایی دارم که امیدوارم بتوانم همه را در مجموعه‌ای گرد آورم، ولی متأسفانه به طور خاص درباره‌ي مرحوم قشقایی اثر تهیه نکرده‌ام. فکر می‌کنم اساساً جای چنین اثر در کشور ما خالی است.
شخصیت حکیم برای مردم ایران مهجور است. شاید او تنها شخصیتی باشد که شاگردانش معرّف وی هستند. متأسفانه در مراکز دانشگاهی نیز کمتر شناختی از ایشان وجود دارد. حتی خود قشقائیان نیز از این بزرگ مرد دین، فلسفه و هنر چندان شناختی ندارند. شخصت حکیم به لحاظ مکتب فلسفی خاصی که داشت شهرت جهانی دارد ولی در کشور خود گمنام است. در ضرورت شناخت این مرد بزرگ عجالتاً باید به این مسأله اشاره کنیم که چنین شناخت و اطلاعی سبب یک حرکت فرهنگی مردمی خواهد شد. در روزگاری که اهل فلسفه تکفیر می‌شده‌اند آن حکیم اقدامی بی‌نظیر در گسترش فلسفه کردند. ایشان از یک جمعیت ایلی بالیده بودند. جمعیتی پاک و بی‌آلایش و به دور از سوداگری و ساده و زلال و بی‌توقع که مرد دین و سیاستی چون ایشان را پرورد.
در کنگره‌ای که قصد انجام آن را در ماه‌های آینده دارید، گذشته از مرحوم آیت‌الله جهانگیرخان قشقایی، آیا از بزرگان و سخنوران قشقایی هم تجلیل خواهد شد؟
هدف کنگره، مقطعی و کوتاه مدت نیست و هدف، معرفی ابعاد و جهات مختلف اين مقوله به جامعه‌ي ایرانی و ایجاد تحول در فرهنگ ایل قشقایی است. در دوره‌ي گذشته بد اندیشان، فرهنگ قشقایی را هدف قرار داده بودند و بی‌هویت‌سازی قشقایی سرفصل برنامه‌هایشان بود. فرزندان سرافراز قشقایی همگام با انقلاب اسلامی و در سال‌های دفاع مقدس، فضیلت، غیرت و عصمت ایلی خود را به نمایش گذاشتند. در حرکتی بسیار قوی و گسترده، هدف ما جذب جوانان قشقایی به اصالت ایلی‌شان است و امیدواریم در این اقدام بتوانیم به فرهنگ پر بار همه بخش‌های سرزمین عزیز و بزرگمان خدمت کنیم.
لطفاً خلاصه‌ای از برنامه‌ي کنگره را بیان دارید؟
برنامه‌ي ما این است که کنگره به صورت جهانی و بین‌المللی انجام گیرد. شرح زندگانی حکیم را به مراکز ایران‌شناسی دنیا ارسال کرده‌ایم و تاکنون ایران‌شناسان یازده کشور اعلام آمادگی کرده‌اند که در این کنگره فعالانه شرکت کنند. از سازمان اسناد ملی خواسته‌ایم که مجموعه‌ای پیرامون مبارزات قشقائیان با استعمار انگلیس در ایام کنگره منتشر کند. مسئولان رسانه‌های دیگر نیز وعده کرده‌اند که گذشته از پوشش خبری، همکاری متمرکزی با ما داشته باشند.
وزارت ارشاد در ایام کنگره، نمایشگاه قرآنی بر پا خواهد کرد. اساتید و آیات عظام در حوزه‌ي علمیه قم قول مساعد دادند که ان‌شاءالله دین حوزه را به جهانگیرخان ادا نمایند. فراخوان مقالات علمی را نیز در دهه‌ي اول تیر ماه در مطبوعات چاپ خواهیم کرد و برای گسترش فراخوان در دانشگاه‌ها نیز شروع به کار کرده‌ایم.
کمیته‌ي علمی کنگره نیز علاوه بر نظارت و ساماندهی مقالات و نشریات، پنج عنوان کتاب برای چاپ آماده می‌کند که در ایام کنگره منتشر می‌شود. یکی از این کتاب‌ها با عنوان «حکیم قشقایی و سخنوران ایل» در باب پیشینه‌ي فرهنگی و مفاخر ایل قشقایی است.
ديوان حکیم چه سرنوشتی دارد؟
تصحیح و تهیه‌ي متنی علمی ـ انتقادی از ديوان حکیم به صورت جدی در دستور کار است و بالاخره آثاری در باب اندیشه‌های فلسفی حکیم چاپ می‌شود.
شما اشاره‌ای به آراء و تبحّر حكيم قشقایی در موسیقی داشتید، آیا در این زمینه اقدامی صورت گرفته است؟
به نکته‌ي خوبی اشاره کردید. حکیم در نواختن و فن موسیقی اصیل ایرانی متبحر بوده و درس فن الحان داشته است. علاوه بر این وی آثار کهن حکمای بزرگ در باب موسیقی را بازگو کرده و آن‌ها را برای شاگردانش احیا می‌کرده است. ما به دلیل تبحر حکیم در موسیقی اصیل ایرانی و موسیقی متعالی قشقایی، کتابی در همین موضوع در دست تهیه داریم تا ارزش کار وی را در این زمینه روشن‌تر نماییم و در این کنگره نیز مقالات و اشعار ارائه شده در یک مجموعه به ملت بزرگ ایران تقدیم خواهد شد.
از حضور شما در این گفتوگو سپاسگزاریم.