حیات نو، سه‌شنبه 25 مرداد 1379، سال اول، شماره 61 .
خاطره رضیانی
(گفتگو با دکتر حسین محمدزاده صدیق درباره کنگره حکیم میرزا جهانگیر خان قشقایی)
اشاره:
حکیم میرزا جهانگیرخان قشقایی یکصد سال پیش در حوزه‌های علمیه‌ي جهان تشیع توفانی بر پا کرد. بدین گونه که او به تدریس و تعلیم سه رشته‌ي درسی مهم یعنی فلسفه، اخلاق و فن الحان (موسیقی) - که از سوی متحجران مطرود و متروک شده بود- پرداخت و به جایی رسید که به قول آقا بزرگ تهرانی «اهل علم از سایر بلاد برای فراگیری فلسفه به سویش شتافتند.»
در اواخر شهریور ماه امسال در شهر اصفهان و بروجن برای بزرگداشت مقام علمی و فلسفی آن فیلسوف پرآوازه کنگره‌ای با شرکت محققان ایرانی و خارجی برگزار خواهد شد. به همین مناسبت گفت‌و‌گویی با دکتر حسین محمدزاده صدیق، استاد دانشگاه و سخنگوی شورای علمی ـ پژوهشی این کنگره انجام داده‌ایم تا بتوانیم از چند و چون برگزاری آن اطلاعاتی به دست آوریم که با هم می‌خوانیم.
گروه اندیشه
هوای ساحت چین، باد صبحدم دارد،
مگر گذار بر آن زلف خم به خم دارد.
بکش بساط به صحرا که باد نوروزی،
حدیث‌های خوش از روضه‌ي ارم دارد.
به روزگار همین شادی‌ام بس است که دل،
ز عشق روی تو چون لاله داغ غم دارد.
به بزم ساقی گل چهره از پی قدحی،
مراست جان به کف از دیگری درم دارد.
* * *
تا یاد چین تو شد پای بست ما،
رفت اختیار عقل سلامت ز دست ما.
رخسار خود در آینه دید و به خنده گفت:
بس فتنه‌ها که خیزد از این چشم مست ما.
آبی کز او به باد رود خاک دین و دل،
در جام ریخت ساقی آتش‌پرست ما.
از حرف نیستی چو کسی را خبر نشد،
عشقت چگونه کرد حکایت ز هست ما؟
برخاستیم از سر کویش غبارسان،
تا دل نگیردش ز غبار نشست ما.
غمگین مشو که از ستمش دل شکسته شد،
که ارزد به صد هزار درست این شکست ما.
از دشمنان ملامت و از دوستان جفا،
بوده است سرنوشت ز روز الست ما.
گشتم ز هجر غرقه‌ي دریای اشک خون،
تا ماهی وصال کی افتد به شط ما.
* * *
در لقایش ز باده رفت سخن،
چشم وی با اشاره گفت که: من!
طلعتش خواست رایت افروزد،
به سر شاخ، گل شکفت که من!
روزگار سیاه خواست حبیب،
روی در زلف خود نهفت که من.
آقای دکتر به عنوان اولین پرسش لطفاً درباره‌ي تاریخ و محل برگزاری کنگره‌ي بین‌المللی حکیم جهانگیرخان قشقایی و اهمیت آن، اطلاعاتی در اختیار ما بگذارید؟
کنگره‌ي جهانی بررسی اندیشه‌های حکیم و فیلسوف ایرانی در روزهای 29 – 27 شهریور امسال - که مصادف با ایام ولادت حضرت فاطمه زهرا (س) نیز هست - در اصفهان، دهاقان و بروجن برگزار خواهد شد.
در اهمیت شخصیت آن حکیم همین بس که با دنبال کردن و ایجاد نوآوری در فلسفه‌ي اسلامی ملاصدرا و تحت تاثیر اندیشه‌های شگرف حکیم ملارجبعلی زنوزی تبریزي دگرگونی قابل اعتنایی در روند تعلیم علوم حوزوی ایجاد کرد و در آرا و نظریات اندیشمندان اسلامی بعد از خود تاثیر ژرفی گذاشت و افرادی چون سید حسن مدرس، مرحوم شاه آبادی و آقای بروجردی و ده‌ها حکیم و اندیشمند نوگرا تربیت کرد و در فلسفه، اخلاق، موسیقی و جز آن، کتاب نوشت و «نهج‌البلاغه» را به شیوه‌ای نوین شرح کرد و بر «اسفار» و «شفا» و «منظومه» و «مکاسب» شرحی با دیدی نو نگاشت و به زبان‌های ترکی و فارسی شعر سرود و آهنگ نواخت.
به هر روی، آگاهی از ابعاد گوناگون اندیشه‌ي این فیلسوف نامی، اهمیت بسزایی در شناخت دامنه‌ي تفکرات فلسفی، سیاسی و اجتماعی اندیشمندان مسلمان معاصر دارد.
روند پیدایش فکر برگزاری این کنگره‌ي جهانی چگونه بوده است؟
فکر برگزاری این کنگره‌ي جهانی کاملاً خودجوش و مردمی بود. گروهی از جوانان فرهیخته و مقیّد و متدیّن قشقایی دو سال پیش از این در شهر بروجن اقدام به برگزاری همایشی برای بزرگداشت شاعر و اندیشمند گرانقدر، مرحوم میرزا ماذون قشقایی کرده بودند.
جرقه‌ي پاس داشت اندیشه‌های حکیمانه‌ي الهی میرزا جهانگیرخان در آن همایش از فکر این جوانان گذشت و پس از چندین ماه مبادله‌ي اندیشه و برنامه‌ریزی به تصمیمی که اکنون با آن رو در رو هستید رسیدند و مردم و مسئولان، حوزه‌ها، دانشگاه‌های داخل و خارج و مراکز فرهنگی و علمی کشور را از اقدام و اراده خود آگاه ساختند.
آیا اقدام خود جوش شما، از حمایت و پشتیبانی نیز برخوردار شده است؟
پس از آگاهی یافتن از اراده‌ي جوانان، گروه‌های کثیری از مردم و مسئولان به استقبال شتافتند. در این میان باید از نمایندگان مجلس شورای اسلامی نيز سپاسگزاری کنیم.
نمایندگان مناطق عشایرنشین جنوب و جنوب غربی کشور، اخیراً طی نامه‌ای به رییس جمهوری محترم خواستار حمایت همه جانبه‌ي ایشان از برگزاری کنگره شده‌اند.
در این نامه آمده است که:«یکی از بزرگ‌ترین، پاک‌ترین، منزّه‌ترین و بزرگوارترین حلقه‌های الهی، وجود شریف و معزّز و آسمانی حکیم آیت‌الله العظمی جهانگیرخان قشقایی است. او تنها یک عالم متبحّر و استاد مسلم در تمام علوم اسلامی متداول، یا تنها یک فقیه و حکیم، یک ادیب و مفسّر و اصولی و متکلم و سرانجام احیاگر مکتب فلسفی اسلامی نبود، بلکه او همه‌ي این‌ها و بالاتر و مهم‌تر از آن و به قول شاگردان و اصحاب فهیم و برگزیده‌اش مصداق «انسان کامل» بود.
وفور عقل و درایت و فضیلت، حسن اخلاق و مقام قدسی و نزاهت و تقوی و دیانت او مسلم جمیع طبقات بود... به یقین مهر مردمی حضرت عالی که از صاحبان بصیرت و فرزانگان حوزه و دانشگاه هستید، راه برا برای برگزاری بهتر و باشکوه‌تر این کنگره همواره می‌سازد...»
من یقین دارم که آقای خاتمی پاسخی مثبت به نمایندگان عشایر منطقه خواهند داد.
نوع آمادگی مردمی برای برگزاری این کنگره چگونه بوده است؟
مردم خوب منطقه، از هر قشر و صنفی چندین ماه است که آمادگی خود را به اطلاع مسئولان برگزار کننده می‌رسانند. اکنون ما با شمار زیادی نامه حاوی پیشنهادهای همکاری و معاضدت رو در رو هستیم. گروه‌های بسیاری از مردم خوب بروجن به استقبال کنگره شتافته‌اند. در شهر دهاقان تندیسی در شأن حکیم جهانگیرخان ساخته شده است و مردم آن را به کنگره اهدا کرده‌اند که همزمان با برگزاری کنگره از آن پرده‌برداری خواهد شد. در «شهرضا» مؤسسه‌ي خیریه‌ای به نام آن حکیم نامگذاری شده است. در کنار برگزاری کنگره برنامه‌های جنبی مانند نمایشگاه قرآن و کتب اسلامی و ترکی، نمایشگاه آثار صنایع دستی عشایری، نمایشگاه عکس از زندگی ایل قشقایی، جشنواره شعر و موسیقی قشقایی، برگزار خواهد شد.
آیا برای بازسازی مزار حکیم جهانگیرخان اقدامی شده است؟
بله، خوشبختانه «دفتر مجموعه‌ي فرهنگی مذهبی تخت فولاد» وابسته به شهرداری اصفهان، اخیراً با هزینه‌ای بالغ بر چهارصد میلیون ریال به احداث بنای یادبود این حکیم الهی، اقدام کرده است.
گورستان «تخت فولاد» در چه موضعی از شهر اصفهان قرار دارد و چرا حکیم در آنجا دفن شده است؟
گورستان تخت فولاد اصفهان با پیشینه‌ای فراتر از دو هزار سال مجموعه‌ای معنوی و فرهنگی کم نظیری است که گروه کثیری از بزرگان علم و ادب و عرفان در آن آرمیده‌اند و زندگان روحانیت معظم شیعه آن را بعد از «وادی السلام» در نجف اشرف و «مقبرة الشعرا» در تبریز به مقدس‌ترین مزارات جهان تشیع بدل کرده‌اند. در این گورستان، مزارات ملااسماعیل خواجوی، سید عبدالغفار تویسرکانی، آیت‌الله حاج آقا رحیم ارباب، آقا محمد کاظم واله‌ي اصفهانی، سید محمد شهشهانی، آیت‌الله میرزا ابوالمعالی کلباسی و جمع کثیری از عرفا و دانشمندان خفته‌اند. آرامگاه حکیم قشقایی چون نگینی گران‌بها و فیروزه‌ای درخشان در میان آن‌ها قرار گرفته است.
آقای دکتر، محل تولد حکیم به طور قطع معلوم شده است یا نه؟
تعیین محل تولد حکیم میرزا جهانگیرخان محل اختلاف است. برخی با اتّکا به چند خاطره و نوشته، ایشان را متولد «دهاقان» می‌دانند. گروهی نیز بر این باورند که ایشان در کوهپایه‌های «کزن» از ییلاقات شهر «بروجن» یا «اورجن» زاده شده‌اند. اما همه معتقدند که ایشان از مادری باتقوا منسوب به خوانین دهاقان در میان تیره‌ي «جانبالو» از طایفه‌ي «دره شوری» از ایل قشقایی چشم به جهان گشوده‌اند و پدرشان «محمدخان» فرد با تقوای مومنی منسوب به آن تیره بود. از آن جا که ایل در آن روزگار پیوسته در حال کوچ بود، شاید نتوان به طور قاطع محل تولد ایشان را تعیین كرد و بهتر است آن عالم رباني را «فرزند ایل قشقایی» نامید.
درباره‌ي امّی بودن ایشان تا چهل سالگی، چه نظری دارید؟
برخی‌ها به امّی بودن ایشان تا چهل سالگی اشاره می‌کنند. ایشان با ظرایف و دقایق شاعری در زبان ترکی و فارسی آشنا بودند و «قوشما» و «گرایلی» و «آسونگ»های لطیفی به ترکی قشقایی و قطعات و غزل‌های زیبایی به فارسی می‌سرودند و دگرگونی روحی که در چهل سالگی پیدا کردند، ایشان را به مدرسه‌ي «صدر» اصفهان رهنمون شد و این دگرگونی به شیفتگی بدل گشت و ایشان را در اندک زمانی به مقامی از دین و علم و عرفان رسانید که اغلب مراجع تقلید و بزرگان منسوب به روحانیت معظم شیعه در خدمتشان تلمّذ کردند و خوشه‌چینان گلزار معرفت الهی وی شدند. همان گونه که گفتم مرحوم مدرس، آیت‌الله بروجردی، آیت‌الله شاه آبادی و آیت‌الله گلپایگانی همگی شاگردان ایشان بودند و امام خمینی - قدس سرّه- و علامه محمد حسین طباطبایی خود را از شاگردان مع‌الواسطه‌ي ایشان دانسته‌اند.
آیا دانشمندان و اساتید فن را برای شرکت در این کنگره فراخوان کرده‌اید؟
بله، ما دو فراخوان، یکی برای ارسال شعر و سروده‌ها و دیگری برای ارسال مقالات و نوشته‌ها و تحقیقات اهل فن، نشر کردهایم. در فراخوان شعر، شاعران فارسی‌گو و ترکی‌سرا را دعوت کردهایم که در شب‌‌های شعر به مناسبت بزرگداشت خدمات آن عالم جلیل‌القدر و تقدیر از مبارزات ضد استعماری مردم و مقاومت ایل قشقایی شرکت کنند. از عموم شاعران و ادیبان ارجمند دعوت کردهایم که اشعار و سروده‌های خود را حداکثر تا 15 شهریور ماه 79 به نشانی دبیرخانه و شورای علمی پژوهش کنگره (تهران، خیابان دکتر شریعتی، بالاتر از پل رومی، انتهای کوچه شهید بابک دولّو، پلاک 18) ارسال دارند و از محققان و دانشمندان نیز تقاضا کردهایم در موضوع‌ها و سرعنوان‌هایی نظیر: نقش حکیم قشقایی در اعتلای فلسفه درحوزه‌های علمیه، تحشیه‌ي کتب فلسفی، ادبیات ترکی قشقایی، تعزّل فلسفی در فارسی، کلام و فلسفه از دیدگاه حکیم قشقایی، اعتلای اصولیون در عصر حکیم، جامعه‌شناسی طایفه‌ي دره شوری، آوازه‌ي تقوا و پرهیزگاری حکیم، مبارزات ضد استعماری ایل قشقایی و نظایر آن برای ما مقاله بفرستند. کلیه‌ي مقالات و اشعار با ارزش ارسالی را در مجموعه‌ای به چاپ خواهیم رسانید و در حد توان و وقت نیز بسیاری از آن‌ها در روزهای برگزاری کنگره ارائه خواهد شد. علاوه بر اين در تدارک نشر پنج عنوان کتاب برای توزیع در ایام کنگره هستیم.
به عنوان آخرین سئوال آیا سخن دیگری برای خوانندگان ما دارید؟
اجازه بفرمایید این گفت و گو را با سخنی از آقای «محسن احمدی» دبیر کنگره، که چند سال پیش از سر درد، در جایی گفته است بدین گونه به پایان ببریم که:
«آیت‌الله جهانگیر خان فرزند خلف این قشقایی است. ایلی که مردمانش در فضیلت، شفافیت و پاکی، جنگاوری و دلاوری سرآمد سایر اقوام و ملل خاورمیانه‌اند. وجب به وجب خاک جنوب، گواه رشادت‌ها و دلاوری‌ها و مبارزات این ایل سرافراز با استعمار پیر دنیا ـ انگلستان ـ است. کیست که نداند پس از فتوای آیت‌العظمی لاری، قشقایی‌ها به رهبری صولت‌الدوله - سردار عشایر- دمار از روزگار انگلیسی‌های اشغال‌گر و پلیس جنوب درآوردند و پس از آن نیز ماموران حکومت پهلوی هیچ‌گاه نتوانستند داخل ایل، تردد کنند؟»
آقای دکتر از حضور شما در این گفت و‌گو سپاسگزار هستیم.