مراسم رونمایی از رمان «آلزایمر» نوشته‌ی احمد خیرالله‌پور با حضور نویسندگان، پژوهشگران و علاقه‌مندان در تبریز برگزار شد. استاد دکتر ح. م. صدیق مهمان ویژه‌ی این مراسم بودند. متن سخنرانی استاد به شرح زیر است:
اونوتقانلیق (آلزایمر) [1]، سیمگه‌لی ابهاملی بیر رومان
ایکی دیللی اولماق
من بوگون چوخ خوشحالام کی اؤلکه‌میز ایرانین ایکینجی اساس دیلی اولان بیزیم آنا دیلیمیز تورکجه‌ده، عالی تحصیل گؤرموش دوشونجه صاحبی بیر گنج طرفیندن یازیلان مدرن بیر رومانین تقدیماتی مراسمینده اشتراک ائدیرم.
بیز آذربایجانلیلارین بؤیوک بیر سعادتیمیزدیر کی ان آزی ایکی دیله یئیه‌لنمیشیک، تسلط تاپمیشیق. اؤلکه‌میزین رسمی دولت دیلی اولان فارسجا و آنا دیلیمیز تورکجه. همین ایکی پنجره وسیله‌سی ایله گنجلریمیز، بیر چوخ اؤلکه‌لرده باش وئرن چاغداش ادبی آخیملار ایله تانیش اولا بیلرلر.
فارس دیلی پنجره‌سی ایله هم ایرانیمیز و همده تاجیکستان و افغانستاندا دالغالانان ادبی دالغالار ایله چوخ یاخیندان ایلگیلنه بیلرلر. نئجه کی دوغرودان دا بیز ایندی بو ایکی جمهوریتین ادبی - علمی جریانلارینی حتی درس کتابلاریمیزادا داخل ائتمیشیک و اوشاقلاریمیز مدرسه‌لرده «شعر معاصر افغانستان» و بو کیمی درسلر اوخویورلار. یعنی دیل بیزه بیر فرصت و بیر آچیشقادیر.
تورک دیلی ده بئله‌دیر. اگر بو دیله ده گئنیش بیر ساحه‌ده باخساق، حداقل 17 اؤلکه‌نین چاغداش ادبیاتی، معاصر شعری و حتی کئچمیش اورتاق ادبی اثرلری ایله تانیش اولاجاغیق. نئجه کی ایندی ایکی یاخین قونشوموز اولان تورکیه‌ده و آذربایجان جمهوریسینده یازیلان معاصر ادبی نمونه‌لری، واسطه‌سیز اولاراق اوخویوروق و حتی فارس باجی- فارداشلاریمیز اوچون ده ترجمه ائدیریک. عزیز نسین، یاشار کمال، ناظم حکمت، اورهان پاموک و اونلار بئله یازیچیلارین اثرلرینی، بیز تورکلر اولماسایدیق کیم باشقا دیل واسطه‌سی اولمادان فارس دیلینه قازاندیرا بیلردی؟
ائله بونا گؤره ده بیزیم اوستانیمیز، اؤلکه‌میزین باشقا اوستانلارینا گؤره ممتاز و قاباقجیل اوستان ساییلیر. بؤیوک فرانسا انقلابیندان بو یانا ایجاد اولان هر جوره ادبی مکتب بیزیم اوستانیمیز طریقی ایله ایرانا یاییلمیش و اؤیره‌نیلمیشدیر.
تماشا اثری، کیچیک حکایه، رومان، یئنی شعر، پانتومیم یا لال اویونو و هر جوره یئنی ادبی نوع و ژانرینی بیز تورکلر فارس دیلینه قازاندیرمیشیق.
دؤرد دیل
اسلام عالمینده، بیزیم یاشادیغیمیز قارّه و بؤلگه‌ده، دؤرد اساس دیل: عرب، تورک، فارس و اوردو دیللری مسلمان دیللری ساییلیر، هر دؤرد دیل موازی حرکت ائتمیشلر و بیری - بیرینه تأثیر بوراخمیشلار. بو دیللرین آراسیندا تورک دیلی داها خوشبخت دیل ساییلیر. اونا گؤره کی بو دیلده هم اؤزونه خاص یعنی اورژنال ادبی اثرلر یارانمیشدیر و همده مثلاً عرب و فارس دیللرینده اولان ادبی اثرلرین، حتی ادعا ائتمک اولار کی یوزده دوخسانی تاریخ بویونجا تورک دیلینه ترجمه ائدیلمیش و یا اونلارا نظیره‌لر یازیلمیشدیر. فردوسی‌نین شاهنامه‌سیندن توت گل تا شهید مطهری‌نین اثرلرینه قده‌ر مینلر فارسجا اثرین تورکجه متنلری ایندی موجوددور. بو باخیمدان اوردو دیلی 500 میلیونلوق دانیشانینا باخمایاراق، کاسب و فقیر بیر دیل اولموشدور. زمان و مکان قیدینده اسیر اولموشدور، چون کی تورک دیلینده اولان قابلیت اوندا اولمامیشدیر.
فارس دیلینده رومان
فارس دیلی حکایه و ناغیل ژانری اوچون اسلاما مدیوندور. اسلامدان قاباق بو دیلین اسکی شیوه‌سینده یارانان اردای‌ویراف‌نامه، ایاتکار زریران، هوتای نامک و بارماق ساییسی قده‌ر اولان کیچیک متنلر نه محتوا و ایچه‌ریک باخیمیندان و نه ده متعالی مفاهیم و یا فرم گؤزللیگی جهتدن اعتنایا شایان دگیلدیر. لاکن اسلامیتدن سونرا، اونلار حکایه کتابلاری یاراندی. قصص الانبیاء، کلیله و دمنه، هزار و یک شب، مرزبان نامه، سمک عیار، فرج بعد از شدت، نفثة المصدور و اونلار بئله نثر اثری ایجاد اولدو. بو نثر اثرلرینه روایتی اثرلر آدی وئریلیر.
اؤزونه خاص بیچیم و شکیلی واردیر. «بیری واردی، بیری یوخدو» مُدلی ایله باشلانیرلار. بونلارین چوخونون یارانماسیندا و فارس دیلینی غنی ائتمه‌ده بیز تورکلرین یئنه اساس نقشیمیز اولموشدور.
ولاکن چاغداش و مدرن آنلامدا رومان یازما ایشی، فارس دیلینده عباس میرزا زمانیندان باشلاییر. میرزا جعفر قراجه‌داغی آدلی بیر ایرانلی تورک، یئنه‌ده ایرانلی اولان و قافقازدا یاشایان میرزا فتحعلی آخوندزاده‌نین آلدانمیش کواکب آدلی رومانینی ستارگان فریب خورده آدی ایله فارسجایا ترجمه و تبریزده چاپ ائتدیریر. بو، فارس دیلینده یازیلان ایلک روماندیر. اوندان سونرا تبریزلی عبدالرحیم طالب‌اف مسالک المحسنین و کتاب احمد آدلی ایکی رومان، زین العابدین مراغه‌ای، سیاحت‌نامه‌ی ابراهیم بیگ عنوانلی گئنیش بیر رومان فارس دیلینه قازاندیرلار. دؤردونجو رومانی شمس و طغرا آدی ایله فتحعلیشاهین نوه‌لریندن بیری محمدباقر میرزا خسروی یازیر و بئله‌لیکلر فارس دیلینده رومان یازما استارتی وورولور.
شمس و طغرا ایله اونوتقانلیق رومانلاری
اوچ جلدلیک شمس و طغرا رومانی ایراندا فارس دیلینده یازیلان ایلک مهم رومانلاردان ساییلیر. من بحث موضوعو اولان تورکجه‌میزده یازیلان اونوتقانلیق رومانینی همین رومان ایله قیسسادا اولسا مقایسه ائتمک ایسته‌ییرم.
اونا گؤره من شمس و طغرانی سئچیرم کی، اونا چوخ اهمیت وئرنلر واردیر. مثلاً جمالزاده بیر یئرده یازیرکی:
«این کتاب (= شمس و طغرا) در ادبیات قرون اخیره‌ی ما به کلّی بی‌نظیر و بی‌مانند است و بدون شک، تنها کتابی است که به عنوان نمونه‌ی ادبیات جدید فارسی شایسته است که به زبان‌های خارجی ترجمه گردد.»[2]
- بیچیم: شمس و طغرا رومانی خطی بیر بیچیمده یازیلمیشدیر. شمس، طغرایا ال تاپماق اوچون جوره- جوره نقشه‌لر چکیر، قدم به قدم قاباغا گئدیر، ایکینجی جلدین اوّللرینده طغرا ایله ائولنیر، آخریندا اونو الدن وئریر، ماری آدلی کنیزینی آلیر، اوچونجو جلدده اؤز اوغلو طغرلون هما آدلی بیر قیزا اولان عشق ماجراسینی نقل ائدیر و بئله‌لیکله ناغیل، ناغیل ایچینده بیر باطل تسلسل و زنجیرلمه‌یه دوچار اولور.
اونوتقانلیقدا ایسه، بیچیم خطی یوخ، بلکه محوری بیر بیچیمدیر، اوخوجو بیر اجتماعی فلسفی رومان اوخوماقدادیر. بوتون حادثه‌لر اصلی قهرمان و تیپین اطرافینا توپلانمیشدیر.
لاکن بو محوری بیر حادثه نقلی ایچینده رومان قهرمانی خطی Liner یاشاماقدادیر. اوخوجو چوخ تئز باشا دوشور کی یازیچی بیر ملتین «کئچمیش- ایندی- گله‌جک» محورینده، کئچمیشدن قیرماماسی، ایندیده یاشاماسی و کئچمیشی ایندیسینده جاری ائتمه‌سی و گله‌جگه باخماسینی تبلیغ ائدره‌ک، اونون قهرمانی عکسینه یاشاییر.
- سکون و یا حرکت
شمس و طغرا رومانیندا یازیچی عشق ماجرالاری تشریح ائتمکله اؤز رومانیندا حاکم اولان قاجار استبدادی و خارجی استعمارچیلار علیهینه چیخان خلق کوتله‌لرینی سکون و سوسغونلوغا چاغیریر و لاکن اونوتقانلیق رومانیندا اصلا بو سوسغونلوق قهرمانین دونیاسینا حاکمدیر و یازیچی‌نین بو سکون و سوسغونلوغو ییرتماق و داغیتماق نیتی واردیر.
شمس و طغراداکی رومان تیپلری دائیم حرکتده و تلاشدادیرلار، اونوتقانلیقده‌کی ایسه بیر جسد کیمی شهر ایچینده فورمال اولاراق گئت- گل ائتمکده‌دیر.
دورغونلوق
اونون قهرمانی بیر جوره دورغونلوغا دوچار اولموشدور. دورغونلوق انگلیزجه inaction ترمینی قارشیلیغدیر. فارسجادا اونا ایندی ناکنش بعضاًده سکون، رکود و نفی عمل آگاهانه، بیهودگی، بی حالی ترجمه ائدیرلر. تورکیه‌ده action قارشیلیغیندا eylem و inaction اوچون eylemdışı اصطلاح واردیر.
بورادا، قهرمان بیر طرفدن کئچمیشی اونودموش، اونوتقانلیقه دوچار اولموش و بیر طرفدن ده کئچمیشدن قوردوغو خیاللاردا یاشاییر. هر زاددا اونون محورینده دولانیر.
تقلید و اولگوچولوک
- شمس و طغرا رومانی آلکساندر دومانین اثرلری تأثیری آلتیندا یازیلمیشدیر. اونوتقانلیق رومانی ایسه تام اؤزونه مخصوص بیر روماندیر. یازیچی استعدادی‌نین اوزک محصولودور. من، اونا اولگو اولان بیر رومان تاپا بیلمه‌میشم.
اوچ اساس قهرمان
اونوتقانلیق رومانیندا اوچ اساس قهرمان واردیر:
- قوجا ائله بو آد ایله معروف اولان اساس تیپ، رومانین باشلانغیجیندا ایکی الین چلیگینه دایاییب سوسغون حالدا دورموشدور. یاغیش ایله، ایسلانماق ایله و دور و بر حیات ایله هئچ ایشی یوخدور. بیر آز رومانی اوخویوب قاباغا گئدنده، یازیچی‌نین نیّتی آشکار اولور. او دئییرکی کئچمیشده یاشانلار، کئچمیشده‌کی عدالت طلبلیگی ایندی اؤزلری اوچون بیر خولیا کیمی یاشادیرلار. یاغان یاغیش ایله مباحثه‌یه گیرمگه حاضر دگیلدیرلر. گوجلری چاتمیر، لاکن بو حاقدادا اندیشه‌لری و نگرانلیقلاری هئچ یوخدور. عادی ایشلرینی گؤرمگه گئدیر، قاییدیرلار، دوز گئدیر، دوز گلیرلر. فارسلار دئمیشکن:
آهسته برو، آهسته بیا، که گربه شاخت نزنه!
- ایکینجی اساس تیپ، بیر آرواددیر کی اوندان دانیشماق اولاناغی آلینمیشدیر. یازیچی بو واقعه‌نی اونون دیشلری‌نین سیندیریلماسی و آغزینا مصنوعی دیش قویما سیمگه‌سی ایله دیله گتیریر. یعنی اونون دیلی یوخدور، دانیشماق ایسته‌ینده ده مصنوعی دیشلر بو امکانی اوندان آلیرلار. تا او زامانا قده‌ر کی مصنوعی دیشلر دوشور. اما یئنه‌ده او یاشاییش و حیات ایله علاقه قورا بیلمیر و کئچمیش خاطیره‌سی کیمی مشهور «کوچه‌لره سو سپمیشم» ترانه‌سینی ترنّم ائدیر.
- یازیچی سلیمان یا ایشیق، اؤزو ایسه محبوسدور. حبسین دلیلینی ده بیلمیر. حتی زنداندا اولماغی‌دا بعضاً اونودور. یازیچی رومانین سونونا قده‌ر واردیر و اومانین اصلی و اساس قهرمانی‌دیر.
سیمگه‌لی و ابهاملی رومان
اونوتقانلیق رومانی بیر سیمگه‌لی و ابهاملی روماندیر. ابهامی او معنادا آلیرام کی اوخوجو، اثری اوخورکن، قطعیت ایله یازیچی‌نین قصدینی آنلاماسین. سنللمه یاغیش، همده قوجانین یاغیش آلتیندا دورومو، بوتون انسانلارین اونوتقانلیق توتمالاری اصلا رئالیسمه اویغون دگیلدیر. بونلاری بیر سیمگه‌لر کیمی سایساق، اونلارین قصد ائدیلمیش معنالارینا دوشونمه‌لی‌ییک.
قرینه‌سیز سیمگه‌لر
بو دوشونمگه ایسه، یازیچی یاردیم ائتمه‌لیدیر، یعنی سیمگه‌لر معنالارینا قرینه‌لر قویمالیدیر و یا ماجرانین فضاسی اوخوجونو معنالارا هدایت ائتمه‌لیدیر. مثلاً جیمز جویس ـون «گؤزلوکلو جوان» آدلی اثرینده گؤزلوک تاخان بیر جوانی تصویر ائدیرکی آتا- آنا، معلملر و کشیشلره تابعدیر و گؤزونه گؤزلوک وورماسی اوچون اؤز یولداشلاری ایله اویوشمور، مثلاً اونلارلا فوتبال اوینامیر. بیر گون گؤزلوگو تصادفاً سیناندا گؤزو و گؤرمه قابلیتی‌نین تام عیب‌سیز اولماسینا پی آپاریر.
یازیچی جوانین شخصیتینی توصیف ائدرکن، یاراتدیغی فضادا اوخوجویا یاردیم ائدیرکی گؤزلوگو، کور تعصب، خرافی اینانجلار و یا هدایت اولونموش باخیشی سیمگه قرینه‌لری کیمی تانیسین.
لاکن اونوتقانلیق رومانیندا سیمگه‌لری تانیما اوچون لازمی قده‌ر توصیف یوخدور. مثال اوچون یازیچی‌نین شخصا منه دئدیگینه گؤره روماندا گئدن موراد تیپیندن قصدی رحمتلی غلامحسین ساعدی دیر. اما بونا هئچ بیر قرینه تاپا بیلمیرسن.
یا مثلاً فرش کرخاناسیندا قیزبست آدلی قیز دفه‌نی یاخشی وورا بیلمیر و ال - آیاغین کسیر و بوغدالیغی بیتیره بیلمیر. اوخوجو بورادا بوغدا و فرشین نه‌یین سیمگه‌سی اولدوغونو باشا دوشه بیلمیر. حال بو کی یازیچی‌نین قصدی آذربایجان مدنی میراثیندان دانیشمادیر.
باشقا بیر یئرده سحر آدلی قیزین مدرسه‌دن اخراج اولماسی و کتابلاری‌نین یاندیریلماسینا اشاره اولونور. سحر اؤزوده ایتیر. بو اپیزودون ایکی سیمگه‌سی واردیر:
- یاندیریلان کتابلار کی یقیناً 1326 ـنجی تبریزده شاه رژیمی‌نین تورکجه کتابلاری یاندیرماسی.
- سحرین ایتمه‌سی، بلکه یازیلی تاریخیمیزین ایتمه‌سینه اشاره اولا بیلر.
از قضا بونا قرینه «مندن کئچمیشی اوغورلاییبدیر. من گرک او آداملار ایله اؤلئیدیم. من هارالاردا قالمیشدیم گؤره‌سن؟ هانسی بوجاقدا دئشیکده گیزلنمیشدیم.»[3]
سیمگه و ابهام ضرورتی
سیمگه‌لی و ابهاملی شعر و یا نثر یازما، گئرچک‌چی‌لیک و یا رئالیسمه قارشی چیخما دئمکدیر. اؤرتولو دانیشما، جمعیت ایچینده حاکم اولان سیاسی استبداد و یا هر بیر اخلاقی و اجتماعی دلیله گؤره، ظهور ائدیر.
بیزده به‌یل عزالیلاری بئله بیر سمبلیک اثردیر، هابئله ساعدی‌نین فارسجا یازدیغی شب‌نشینی باشکوه رومانی دا رمزلی و ابهاملی اولاراق و لاکن قرینه‌لرله دولو کئچمیش رژیمین مهره‌لری‌نین چیرکین حیاتینی آچیب گؤستریر و رژیمی انشاء ائدیر. صمد بهرنگی‌نین ده حکایه‌لری سیمگه‌لر ایله دولودور. اؤزللیکله کیچیک قیرمیزی بالیق ده قرینه‌لی سیمگه‌لر سبب اولور اوخوجو سیمگه‌ده‌کی درین آنلامی یاخشی باشا دوشسون.
القاء
البته یازیچی قرینه‌ده گتیرمه‌سه، القاء یولوندان استفاده ائدیر رومانداکی 15 پرسوناژ واردیر. بونلارین آدلاری، اونلارین شخصیت و عمللری ایله باغلیدیر. بیری‌نین آدی دایانجدیر. بیر یئرده دئییلیرکی:
«... قهوه‌خانایا گلن گوندن، اونو آدیله چاغیران اولمامیشدی، بلکه چوخلو آداملار، اورانین ثابت مشتریلری‌ده اونون آدینی بیلمیردیلر ...»
دایانج اؤزو بیر یئرده دئییر:«ایندی بئش ایلدن چوخدور کیمسه منی بو آد ایله چاغیرماییب.»[4]
گؤرونورکی یازیچی‌نین بو آدی سئچمه‌سیندن، رومان ماجرالاریندا اولان بیر کیفیّتی آندیرماق ایسته‌ییر، اودا دایانیش و مقاومت سیمگه‌سیدیر.
بئله القاء حاللاری رومانین اؤزللیکلریندن ساییلیر.
و یا بیر باشقاسی‌نین آدی بایرام دیر. اونون گئج گلمه‌سینی گؤرنده هره بیر سؤز دئییر:
- بایرام باشقا بیر شهره کؤچوب.
- بایرامی قورد آپاردی.
- بایرامی بو شهردن قاودیلار![5]
بنزر رومانلار
آقای خیراللهی‌نین یازدیغی اونوتقانلیق رومانینا بنزر رومان بیرده 1995 (1367) نجی ایلده پورتاغاللی یازیچی ژوزه ساراماگو Jose saramago نون نشر ائتدیگی کورلوق یا گؤرمزلیک رومانیدیر.
بو روماندا شهرین بوتون انسانلاری گؤرمز حالا گلیرلر، کور اولورلار، اثر پورتاغال دیلینده‌دیر و نشر اولاندان سونرا دونیادا استقبال اولموشدور.
فارس دیلینه ایسه 1387 ـنجی ایلدن ایندیه کیمی 15 نفر طرفیندن ترجمه و مختلف ناشرلر الیله چاپ اولموشدور. بو روماندا اونوتقانلیق رومانی کیمی سیمگه‌لی و ابهاملی بیر سبک و طرز ایله یازیلمیشدیر.
اونوتقانلیق رومانی‌نین، گؤرمزلیک رومانی ایله فرقی، اونون یازیچی‌نین منسوب اولدوغو خلقین اجتماعی- سیاسی حیاتیندان وئردیگی بول- بول سیمگه‌لردیر.
گؤرمزلیک رومانی‌نین اساس ایده‌یاسی بودورکی نه‌دن بیز هامیمیز آغ کورلوغا دوچار اولموشوق و انسانلارین دردلرینی بیلمه‌ییریک.
اونوتقانلیق رومانی‌نین ایسه وئردیگی ایده‌یا، انسانلارین کئچمیشه داها دوغروسو اؤزونه دؤنمه‌لریدیر، اؤزونه قاییتمالاریدیر.
اثری آلبر کامونون طاعون اثرینه‌ده بنزه‌تمک اولار. کامو اؤز اثرینده فاشیزمی شهرین طاعونونا بنزه‌دیر، اونوتقانلیق دا ایسه چئوره‌یه اعتناسیزلیق و اؤزونه اجنبی اولما، بیر جوره آلزایمره اوخشادیلیر.
رومانین بیر چوخ یئرلری بیزیم چاغداش تاریخیمیزده باش وئرن حادثه‌لری یادا سالیر. مثال اوچون آشاغیداکی سطرلری اوخورکن، سانکی سلماس و اورمو سوی قیریمی توصیفینی اوخویورسان:
«شهریمیزه آخین ائتمیشدیلر. آتام دوشمنین قارشیسیندا دایانماغا گئتدی. گئجه اولدو گلمه‌دی. شهرده قیشقیرتی سسی قوزانمیشدی. قونشوموز آغلایا- آغلایا ائومیزه گلدی. شهره گیردیلر، هامینی اؤلدوردولر، دئدی. آنام منی باغیرینا باسیب، آغلادی. گئجه چاغی قورخا- قورخا یولا دوشدوک. شهردن قاچیردیق آمما بیلمیردیک هارا قاچیریق. دئدی.»[6]
توصیفلر
یازیچی‌نین توصیفلری ده چوخ گؤزل و جانا سینر بیر نورمال تورکجه ایله یازیلمیشدیر. مثال اوچون:
« مارالین الی آناسی‌نین الینده، سحر آچیلان چاغدان اونون ایسته‌دیگینه گؤره ائشیگه چیخمیشدیلار. کئچن گئجه یوخودان آییلیب آناسینی یانیندا گؤرمه‌یندن سونرا، قورخوسوندان یئریندن ترپننمه‌میشدی. گونشین چیخان چاغینا کیمی هئی آغلاییب، اوونموشدو. هاوا ایشیقلاندیقجا قورخولاری آزالاراق دوروب، سهمان- سهمان پنجره‌لرینه یاخینلاشیب، حیط‌لرینه باخمیشدی. آناسین دامچالارینین قاباغیندا پالتارسیز یوخلامیش گؤرنده سئوینرک قاچیب، اؤزونو اونون قوجاغینا آتمیشدی.»[7]
عمومی فضا
اونوتقانلیق رومانینی اوخویان هرکس بیر چوخ سیمگه‌لری ده آچا بیلمزسه، رومانین کلّیت‌ده‌کی فضاسی‌نین معمّاسینی آچار بیلیر. جمعیتین هامیسی اونوتقانلیغا دوچار اولموشلار. رومان سلیمانین زنداندان چیخماسی ایله قورتاریر و لاکن او، شهری‌ده بیر زندان گؤرور. زندان ایله شهر آراسیندا هئچ بیر فرق گؤرمور. گؤرور کی هامینی جهالتدن پیس اونوتقانلیق بوروموشدور.
روماندا اونون، همده مورادین طالعی آچیلماییر.
گنج یازیچی احمد خیراللّه‌پور، اؤز دئدیگینه گؤره، بو رومانی بئش ایل مدتینده یازا بیلمیشدیر. او بوندان قاباق فارسجا دختری از تبریز آدلی بیر اوزون حکایه کتابی دا یازمیشدیر.
بو رومان اؤز نوعوندا بیزیم دیلیمیزده یازیلان ایلک رومان ساییلیر. من امید ائدیرم که غیرتلی گنجلریمیز، دیلیمیزین انکشافی یولوندا بو ساحه‌یه‌ده گیریشسینلر و بیری- بیری‌نین آردینجا نثر مدنیتیمیزی انکشاف وئرسینلر.
دکتر ح. م. صدیق
[1] خیرالله پور، احمد. آلزایمر (اونوتقانلیق)، تهران، اندیشه نو، 1396.
[2] جمالزاده، محمدعلی. مقدمه بر دلیران تنگستان، انتشارات اقبال، 1370، (چاپ نهم).
[3] آلزایمر، ص 280.
[4] همان، ص 197.
[5] همان، ص 192.
[6] همان، ص 139.
[7] همان، ص 135.
[1] خیرالله پور، احمد. آلزایمر (اونوتقانلېق)، تهران، اندیشه نو، 1396.
[2] جمالزاده، محمدعلی. مقدمه بر دلیران تنگستان، انتشارات اقبال، 1370، (چاپ نهم).
[3] آلزایمر، ص 280.
[4] همان، ص 197.
[5] همان، ص 192.
[6] همان، ص 139.
[7] همان، ص 135.